Kristallografiya va mineralogiya

e f g 
8.2-rasm. a - gantel’, b – treugol’nik, d – tetraedr, e – oktaedr, f – kub, 
g – kubooktaedr 
Ayrim kristall strukturalari bilan tanishib chiqamiz. NaCl strukturasi ion radiusi 
Na
1+
=0,98 Å; Sl
1-
=1,81 Å. Nisbati R
k 
+ R
a 
= 0,98 1,81 = 0,54 demak bularni 
koordinatsion soni, 6 ga teng. Demak natriy kationi atrofida oktaedrni uchlarida 6 
ta Sl anion joylashgan.
 
 
8.3-rasm. Galit strukturasi. 
8.3-rasmda galit (NaSl) strukturasini fazoviy panjarasi keltirilgan. Natriy 
kationini Na
1+
oktaedr koordinatsiyasi bo‘yicha joylashganini ko‘z oldimizga 

---

40 
keltirish 
uchun, 
chizmadagi 
sharlarni 
siqib, 
bir-biriga 
yaqinlashtirib 
zichlashtiramiz. Bunda o‘rtada turgan shar Na
1+ 
kationi 6ta Sl
1- 
anioni bilan 
o‘ralgan. Bundan ko‘rinib turibdiki NaSl strukturasida Sl aniaonlarini atrofidagi 
hamma oktaedrik bo‘shliqlarni zich joylashgan holda natriy kationlari to‘ldirib 
turibdi.
Kristallardagi atomlarni joylanish qonuniyatlarini aniqlab, E.S. Fedorov 1890 
yili fazoda atomlarni 230 xilda joylanish qonuniyatlarini aniqladi.
Kristall strukturalarini asosini atom tashkil qilib, u musbat zaryadlangan 
yadrodan iborat bo‘lib, uni atrofini o‘rab olgan manfiy zaryadlangan elektron 
qavatlardan iborat. Manfiy va musbat zaryadlangan atomlar, ion deb atalib, ular 
kation va anionlardan iborat. Atom va ionlar sferik formaga ega bo‘lib, ma’lum 
hajmga ega. Har bir atom sferasini radiusi (boshqa atomlardan ajrab turgan) atom 
radiusi deyiladi. Har bir ion sferasini radiusi (boshqa ionlardan ajrab turgan) ion 
radiusi deyiladi. Atom va ion radiuslari birligi qilib angstrem qabul qilgan Å=10
-10
m. (yoki naometrlarda: 1nm=10
-9 
m) 
Elementlarni atom va ion radiusi bo‘yicha taqsimlanishiga axamiyat bersak, 
D.I. Mendellev jadvalidan quyidagi qonuniyatlar kelib chiqadi.
1. Vertikal qatorlar bo‘yicha kationlarni ion radiusi yuqoridan pastga qarab 
ortib boradi.
2. Gorizontal qatorlar bo‘yicha chapdan o‘ngga qarab ion radiuslar kamayib 
boradi.

---

41 
Qolgan qismi bo‘shliqqa to‘g‘ri keladi. Bo‘shliqlar tetraedr shakliga (to‘rt 
shar oralig‘ida) va oktaedr (6 shar oralig‘ida) ega bo‘ladi. Bo‘shliqlarda asosan 
kationlar joylashgan bo‘lib, ularni o‘lchami (radiusi) anionlardan kichik bo‘ladi.
Bundan kelib chiqadiki, fazoviy panjaradagi asosiy joyni, kattaroq 
o‘lchamga ega bo‘lgan anionlar egallab, ular orasidagi bo‘shliqda kationlar 
joylashgan bo‘ladi.
Sharlarni zich joylashish qonuniyatiga asosan, atom va ionlarni markazlari 
orasidagi masofa asosan shu strukturani tashkil qilgan atom va ionlarni radiusi 
bilan o‘lchanadi. Rentgenostruktur analiz yordamida atomlar va ionlar orasidagi 
masofani, ya’ni radiusni o‘lchash mumkin. Ion radiusni o‘lchash uchun bir 
ionni radiusini o‘lchash kifoyadir. N.V. Belov va G.V. Bokiy buni o‘lchashda 
kisloroddan O
2-
=1,36 Å foydalanadi. 
Ion bog‘lanishli strukturalarda kationlar va anionlar ishtirok etadi (qarama-
qarshi zaryadli ionlar). Bir ionni o‘rab turgan qarama-qarshi zaryadli ionlar soni 
koordinatsion son deyiladi.
Koordinatsion son kation radiuslarini R
k
, R
a
anion radiuslari bilan R
a
nisbatiga bog‘liq bo‘ladi. Eng mustahkam struktura yirik o‘lchami anionlar 
markazida kichik o‘lchamli kation joylashgan paytda yuzaga keladi. (8.4-rasm)