Kurs ishi bajardi: pp 302- guruh talabasi Sh. J. Bahramova Rahbar: Psixologiya kafedrasi o`qituvchisi E. A. Asrorxonova Toshkent 2023 mundarija kirish

2.2 Psixologik maslahatlarini tashkil etish jarayonida o‘yin orqali davolash metodi
Davolash muvaffaqiyatini aniqlaydigan markaziy jarayon - transiera mexanizmini tushunishda bu ikki maktab fikrlari o‘rtasida tafovut mavjud edi. Psixoterapevt bolaning ota-onasi bilan birgalikda ishlaydi. Bunda tanishtirish, maslahat berish ota-onalar guruhi bilan trening o‘tkazish kabi ish turlari mavjud bo‘ladi. Tuzatish jarayonida ota-ona bilan aloqa o‘rnatishdan tashqari davolovchining bola bilan aloqa o‘rnatishi ham muhim hisoblanadi.
Psixodinamik yo‘nalish 30-yillarda davolanishning 2 asosiy usulida birlashdi -o‘yin bilan davolash va artterapiya (san’at bilan yoki rasmlar bilan davolash). Bolalar yoshi uchun tuzatish ishlarining yaxshi sinalgan usuli o‘yin bilan davolashga to‘xtalib o‘tamiz. O‘yin bilan davolasnning 2 usuli farqlanadi. Davolovchining o‘yindagi roli va funksiyasiga bog‘liq ravishda y o ‘nalgan va yo‘nalmagan o‘yin bilan davolash farqlanadi. Yo‘nalgan o‘yin bilan davolashda davolovchi bola bilan birga o'ynaydi. Yo‘nalmagan o‘yin bilan davolashda, bola o‘zi erkin o‘ynaydi va bu yerda 3 asosiy tuzatish vazifalari bajariladi: bola o‘zini ko‘rsatishga imkoniyat kengayadi, hissiy barqarorlik va o‘zini boshqarishga erishiladi, bolak sistemasidagi munosabatlar korreksiya qilinadi.
O‘yin bilan davolashning 2 usuli farqlanadi: individual va guruhiy. V. Akslayn qaysi usuldan qanday vaqtda foydalanish mumkinligi haqida shunday deydi: Bolaning ijtimoiy moslashishi haqida gap ketganda guruhiy davolash individual davolashga qaraganda foydaliroqdir.
Hissiy qiyinchilik haqidagi muammolarni yechishda bolalar uchun individual davolash foydaliroqdir. O‘yin bilan davolash quyidagi hollarda o ‘tkaziladi: ijtimoiy yetilmay qolishlik (infantilizm), kelisha olmaslik, odamga qo‘shilmaslik, tez moslashuvchanlik, har kimning aytganini qilish, xulq-atvorining buzilishi va zararli odatlar mavjud bolganda. Agar individual o‘yin bilan, davolashni aqliy nosog‘lomlikning og'ir formalarida o ‘tkazib bo'lmasa, guruhiy o ‘yin bilan davolash uchun qarshi ko‘rsatkichlar doirasi kengayadi. Bunday qarshi ko‘rsatkichlar quyidagilar: yaqqol ifodalangan bolalar qizg'anishi, jamiyatga qarshi xulq-atvor, tez jinsiy yetilish, haddan tashqari tajovuzkorlik, muhim stress holati va boshqalar. Barcha yuqoridagi hollarda avval individual o‘yin bilan davolab, keyin guruhiy o‘yin bilan davolash o‘tkaziladi. Bola psixik taraqqiyotini tuzatishda artterapiya ham qo‘llaniladi⁵.
Artterapeya 30-yillarda G‘reyd psixoanalizi nazariy asoslarida vujudga keldi. Artterapiya psixoterapiyaning maxsus usuli bo‘lib, tasviriy san’atga va ijodiy faoliyatga asoslangandir. Artterapiyaning asosiy maqsadi bolaning san’at orqali o‘zini ko‘rsatishini va ó‘zini bilishini taraqqiy ettirishdan iborat.
Artterapiyaning asosiy prínsipi — bu bolaning barcha ijodiy tasviriy faoliyati mahsulotlarini, ularning mazmuni, sifatiga qaramasdan qabul qilish va qo‘llab-quvvatlashdan iborat.
Xulqiy nuqtayi nazar. Xatti-harakatlarni davolashda kuzatishning maqsadi xatti-harakatning yangi usullariga o‘rganish yoki subyektning o‘rganib qolgan usullarini yo‘qotish sifatida ifoda etiladi.
Xatti-harakatli trening 4 qismni o‘z ichiga oladi:
1) o‘rganiladigan namunalarni namoyish qilish;
2) o‘rganiladigan harakatli reaksiya qo‘llanmasi bilan mijozlarga og‘zaki, yozma belgilar yordamida tushuntirish;
3) yangi reaksiyalarni mustahkamlash va egallash uchun zarur mashqlar;
4) erishilgan natijalar haqida ma’lumot beruvchi teskari aloqa asosida nazorat qilish.
D.Meyxanbaum o‘zini boshqarishga yo‘nalgan bilish korreksion dasturini ishlab chiqdi. Bu dastur salgina o‘zgartirilib ta’sirchan , juda harakatchan va tartibsiz o‘quvchilarning xulq-atvorini tuzatishda foydalaniladi.
Bu tuzatish dasturi quyidagi bosqichlardan iborat: model tuzish bosqichi (davolovchi vazifani aytadi, ovoz chiqarib tahlil qilib, uni yechadi), hamkorlikdagi vazifani bajarish bosqichi, vazifani ichida yopiq bajarish. Chet el psixologiyasida psixik taraqqiyotni tuzatish muammosiga xulosa qilib quyidagilarni aytish mumkin: korreksion amaliyotning nazariy asosi bu psixik taraqqiyotni tushunishda tarixiylikni inkor etish hisoblanadi.
Tashqi muhitda, bolaning aktiv faoliyatini inkor etish asosiy vazifadir. Lekin, shunga qaram asdan, chet el korreksion amaliyoti ilg‘or tarjibasini tanqidiy o‘zlashtirish zarur.
Ushbu uslub uchun aylana uyg‘unlikning mifologik ramzi sifatida tanlangan. O‘tkir burchaklar yo‘qligi sababli doira barcha geometrik shakllar ichida eng "do‘stona" bo‘lib, ma’qullash, do‘stlik, hamdardlik, muloyimlik, shahvoniylikni anglatadi, deb ishoniladi.
Doirada ishlash integrativ, hissiy, intuitiv (o'ng yarim shar) fikrlashni faollashtiradi, shuningdek, guruhni birlashtiradi, barqarorlashtiradi va qulay shaxslararo munosabatlarni shakllantirishga yordam beradi. Hatto kichik bolalar, S.Raisning so‘zlariga ko‘ra, boshqa barcha raqamlardan doiralarni afzal ko‘radilar. Ko‘rinib turibdiki, bu yumaloq shaklning soddaligi bilan bog‘liq.
Rassom, E. Byulovning "Va bu sizga bir belgi ..." maqolasida ta’kidlaganidek, turli xil ramzlarni tasvirlash jarayoniga sho‘ng‘ib, varaqning butun yuzasini go‘yo chetiga to‘ldiradi.
Ularni o‘zi uchun ochadi. Aylanalar bilan nuqtalangan, ba’zan kattaroq, ba’zan kichikroq, bir-biriga tegib yoki kesishgan, ba'zan esa bir-biriga kiritilgan ko‘plab varaqlar aylananing ramz sifatidagi ahamiyati haqida savol tug‘diradi. Odatda, chizilgan doiralar geometriya jihatidan mukammal emas.
Biroq, ular o‘z-o‘zini ta’minlaydigan sub'ektlardir, ularni belgilash uchun so‘zlarni topish qiyin. Ongda faqat ma’lum bir shakl haqidagi g‘oyalar paydo bo'ladi, ularning estetik fazilatlari diqqatni tortadi.
Maqsad: spontanlikni, aks ettirishni rivojlantirish; har bir ishtirokchining shaxsiy xususiyatlarini, qadriyatlarini, da’volarini, muammolarining mohiyatini, uning guruhdagi mavqeini aniqlash imkonini beradi; shaxslararo va guruhli munosabatlarni, ularning dinamikasini ochib beradi, guruhning hamjihatligini shakllantirish imkoniyatlariga ega
Materiallar: Ikki rulon (har bir stol uchun bitta) qalin qog‘oz. Yetarli miqdorda turli xil vizual materiallar va asboblar: qalamlar, flomasterlar, bo‘yoqlar, gouache, cho‘tkalar, suv idishlari, silgi, yopishqoq lenta.
Mashqning borishi: Guruh stol atrofida o'tiradi, ularga qog‘ozi, oddiy qalamlar, bo‘yoqlar, cho‘tkalar, porloq jurnallar va yelim taklif etiladi. Ishtirokchilarning har biri aylana shaklini chizadi, shuningdek, boshqa odamlarning rasmlarini chizishi, bir-birlariga tilaklarini yozishi mumkin.
Ish oxirida ishtirokchilar birgalikdagi ish haqidagi taassurotlari bilan o‘rtoqlashadilar, o‘zlarining rasmlarini ko‘rsatadilar, g‘oya, syujet, his-tuyg‘ular haqida gapiradilar, boshqa ishtirokchilarning unga yozgan yaxshi tilaklarini, agar xohlasalar, o‘qiydilar.
Ko‘rsatma: Stollardan biriga o‘tiring. Agar xohlasangiz, manzilingizni o‘zgartirishingiz mumkin. Siz stol atrofida erkin harakatlanish va istalgan hududda ishlash huquqiga egasiz. O‘zingiz yoqtirgan rang bilan kerakli o‘lchamdagi doira chizing. Keyin varaqda istalgan o‘lchamdagi va rangdagi yana bir yoki ikkita doira chizing.
Chizmalarni chizing. Doiralaringizni o‘zingiz yoqtirgan chiziqlar bilan bog'lang. Tasavvur qiling-a, siz yo'llarni yotqizyapsiz. Har bir doirangizning bo‘sh joyini hikoyalar, piktogrammalar, belgilar bilan to‘ldiring.
Keyin rasm varag‘ini aylanib chiqing, chizmalarni diqqat bilan ko‘rib chiqing. Agar siz haqiqatan ham boshqa ishtirokchilar davrasida biror narsani tugatishni istasangiz, ular bilan muzokara qilishga harakat qiling.
Mualliflarning roziligi bilan o‘zingizga yoqqan chizmalar haqida yaxshi so‘zlar va tilaklar yozing. Kosmosdan va boshqalarning his-tuyg'ularidan ehtiyot bo‘ling! Naqshlar, belgilar, piktogrammalar va boshqalar bilan varaqdagi qolgan bo‘sh joyni eskiz qiling.
Avvalo, guruh chizish uchun fon yaratish mazmuni va usullari bo‘yicha boshqa ishtirokchilar bilan kelishib oling.
Muhokama uchun masalalar:
"Siz o‘zingizni qanday his qilyapsiz?"
Hozir o‘zingizni qanday his qilyapsiz?
Chizmangiz haqida gapirib bersangiz?
"Siz boshqa ishtirokchilarning ishini to‘ldirdingizmi?" Yo‘lda qanday qiyinchiliklarga duch keldingiz? va boshqalar.
"Orzular kapalak haqidagi ertak" mashqi
Maqsad : tushlar tajribasining hissiy va kognitiv komponentini aktuallashtirish, "tungi qo‘rquvni" o‘rganish, ichki resursni izlash.
Materiallar va jihozlar : A4 qog‘oz varag‘i, flomasterlar; kollaj yaratish uchun materiallar: gazetalar, jurnallar, otkritkalar, bo‘yoqlar, qalamlar, flomasterlar, PVA elim, qaychi, kapalakning siluet tasviri, musiqa pleyeri, musiqa yozuvlari.
Jarayon: 1. Psixolog kollaj yaratish uchun turli materiallarni namoyish etadi. Psixolog. Keyingi vazifani bajarish uchun biz kapalakni chizishimiz kerak. (Quyidagi matn kattalar uchun: kelebekning ramziy ma’nosini keyingi ish uchun tushuntirish mumkin.)
Ko‘p madaniyatlarda kapalak ruh, boqiylik, qayta tug‘ilish va tirilishning ramzi hisoblanadi, chunki bu qanotli samoviy jonzot oddiy tırtıldan tug‘ilgan. Keltlar orasida u ruh va olovni, xitoyliklar orasida – o‘lmaslikni, mo‘l-ko‘llik va quvonchda bo'sh vaqtni ifodalaydi.
Kutish ham qisqa muddatli o‘limning bir turi hisoblanar edi, ruh har kecha tana qobig'ini tark etib, qandaydir sayohatga chiqadi. Kapalaklar ruhning tanasiga "qaytishiga" yordam beradi va qanotlarida ular qalbning sayohati haqidagi xotiralarni olib yurishadi.
2. Ishtirokchilardan ko‘zlarini yumishlarini so‘rash mumkin. Meditativ musiqaga psixolog ertak aytib beradi. Bitta sehrli mamlakatda orzu kapalaklari ulkan gulli o‘tloqda yashaydi. Kun davomida ular ko'pincha gul kurtaklarida uxlab, uxlashadi.
Ammo tunning boshlanishi bilan kapalaklar uyg‘onib, dunyo bo'ylab tarqalib ketishadi. Har bir kapalak o‘z odamiga - bolaga yoki kattalarga tashrif buyurishga shoshiladi. Tushdagi kapalakning ajoyib qanotlari bor. Kapalakning bir qanoti yengil. Undan gullar, yoz yomg‘iri va shirinliklarning hidi keladi. Bu qanot yaxshi va quvnoq orzularning rang-barang chang zarralari bilan qoplangan va agar kapalak bu qanotni odam ustidan silkitsa, u tun bo‘yi yaxshi va yoqimli tushlar ko‘radi. Ammo kapalakning boshqa, qorong‘i qanoti bor.
Undan botqoq hidi keladi va dahshatli va g‘amgin tushlarning qora changi bilan qoplangan. Agar kapalak odamning ustiga qorong‘u qanotni silkitsa, unda kechasi u yoqimsiz yoki qayg‘uli tush ko‘radi.
Orzular kapalak har bir insonga ham yaxshi, ham dahshatli orzularni beradi. Eng yoqimli tushlaringizni (pauza) eslashga harakat qiling, endi esa eng yomon tushlaringizni. Ko‘zlaringizni oching.
3. Kollaj yasash. Chizilgan kelebek silueti bilan varaqni oling. Rangli qalamlar, bo‘yoqlar, boshqa har qanday vositalar (gazeta, jurnallardan kesmalar) yordamida bir qanotda dahshatli tushingiz mazmunini, ikkinchi qanotda esa yoqimli tushlar mazmunini aks ettirishga harakat qiling. Rangda, orzularingizga hissiy munosabatingizni bildiring. Kelebekning yuzini chizing.
4. Kollajni yasagach, mijoz o‘z ishini taqdim etadi. Psixolog va mijoz o‘rtasidagi keyingi o‘zaro hamkorlik tuzatish yoki maslahat berish vazifalarini, shuningdek, mijozning intellektual va aks ettirish imkoniyatlarini hisobga olgan holda amalga oshiriladi.
Muhokama uchun masalalar:
Jismoniy mashqlar paytida qanday his-tuyg‘ularingiz va tajribalaringiz bor?
Guruhga tegishlilik, xavfsizlik hissini his qildingizmi?
Sizga mashq yoqdimi, qulaylik hissi bormi?