Kurs ishi mavzu: “dengiz hayvonlari va gidrogenizatsiya qilinadigan yog’lar”

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

3. Hayvon yog’larini gidrogenizatsiya qilib olish usullari va 
texnologiyasi. 
Yogʻlarni gidrogenlash - glitserin va toʻyinmagan yogʻ kislotalarning 
murakkab efirlariga kataliz yoʻli bilan vodorod biriktirish. Yog’larni 
gidrogenlash usulini rus olimlari Norman va S. A. Fokinlar 1902—1903 
yillarda taklif etishgan. Birinchi marta 1908 yilda Rossiyada sanoatda 
qoʻllanilgan. Qotirilgan yogʻlar (salomas) olish uchun dengiz hayvonlari 
va baliqlarning suyuq yogʻlari va oʻsimlik moylari gidrogenlanadi, 
soʻngra ular fizikkimyoviy xossalariga qarab margarin, ovqatbop yogʻ va 
boshqa ishlab chiqarishda hamda texnik maqsadlar (sovun, stearin va 
izolyasiya materiallari i. ch.)da qoʻllaniladi. Toʻyinmagan birikmalarning 
toʻyinishi, shuningdek, izomerlanishi tufayli yog’larni gidrogenlash
jarayonida yogʻ qotadi. Avtoklavlarda 220° C va 0,2 MPa bosim ostida 
gidrogenlab ovqatbop yogʻlar, 190—250° C va 1,5— 2,0 MPa bosim 
ostida texnik yogʻlar olinadi. 
Gidrogenlash (hydrogenium — vodorod) — oddiy moddalar 
(kimyoviy elementlar)ga yoki murakkab birikmalarga katalizatorlar 
ishtirokida vodorod biriktirish reaksiyasi. Kimyoviy birikmalardan 
vodorodni ajratish — degidrogenlash esa gidrogenlashning aks 
reaksiyasidir. Gidrogenlash va degidrogenlash organik moddalarni 
katalizatorlar ishtirokida sintez qilishning muhim usullari boʻlib, 
oksidlanish-qaytarilish reaksiyalariga asoslangan. Bu reaksiyalar 
sanoatda ulkan reaktorlarda olib boriladi. Yogʻlar va kumirni 
gidrogenlash shular jumlasiga kiradi. Boshqa qator reaksiyalarda 
gidrogenlash va degidrogenlash reaksiyalari mujassamlashgan holda 
amalga oshiriladi. Etil spirtning katalizatorlar ishtirokida atsetaldegidga 
aylanishidan iborat qaytar reaksiya bunga misol boʻla oladi. Harorat 

---

koʻtarilganda va MPa bosimi pasayganda atsetaldegid, aks holda etil spirti 
hosil boʻladi. Gidrogenlash va degidrogenlashda baʼzi metallar (Fe, Ni, 
Co, Pt, Os va h.k.), oksidlar (NiO, CoO, Sg2O3, MoO2 va h.k.), 
shuningdek sulfidlar (WS2, MoS2, CrnSm) katalizatorlar boʻlib xizmat 
qiladi. Gidrogenlash va degidrogenlash sanoatda keng qoʻllaniladi. 
Masalan, koʻpgina kimyo korxonalariga xom ashyo boʻladigan va 
erituvchi hisoblanadigan metil spirt uglerod monoksidini pyx-xrom 
oksidlari (katalizator) ishtirokida gidrogenlab olinadi. Boshqa 
katalizatorlar ishlatilganda, yuqori spirtlar ham shu usul bilan olinadi. 
Margarin ishlab chiqarish yogʻlarni gidrogenlashga asoslangan. Kapron, 
anid (naylon) va boshqa materiallar ishlab chiqarila boshlashi munosabati 
bilan oraliq mahsulotlar (fenoldan siklogeksonal, adipin kislota 
dinitrilidan geksametilendiamin va anilindan siklogeksilamin) olishda 
gidrogenlashdan keng foydalaniladi. SO ni turli katalizatorlar ishtirokida 
gidrogenlab, benzin, qattiq parafinlar yoki kislorodli organik birikmalar 
olish mumkin. Yuqori bosim ostida azot bilan vodorodni oʻzaro taʼsir 
ettirib, ammiakni sintezlash ham gidrogenlashdir. gidrogenlash 
monomerlar sanoatida kauchuk va smolalarsh sintez qilishda keng 
qoʻllaniladi. Sintetik polimerlar ishlab chiqarishda, stirol va uning 
hosilalarini olishda, alkilaromatik uglevodorodlardan — etilbenzolni 
stirolga, izopropilbenzolni metilstirolga aylantirishda degidrogenlashning 
ahamiyati katta. 
Gidrogenizatsiya-vodorod va katalizator ishtirokida boradigan qator 
reaktsiyalar to‘plami. Hayvon yog’larini katalitik gidrogenlashda 
quyidagi texnologik bosqichlar boradi: 
-to‘yinmagan yog‘ kislotalarini etilen bog’lariga vodorod birikishi; 
-to‘yinmagan kislotalaming pozitsion izomerlarini hosil boiishi, ya‘ni 
etilen bog’larini uglerod zanjiri bo‘ylab molekulada ko‘chishi; 

---

-to‘yinmagan kislotalarni geometrik izomerlarini hosil bo’lishi. 
Yog' gidrogenatsiyasi birlashtirish jarayoni hisoblanib, yog' - 
odatda, hayvon yog’lari va o'simlik moylari - vodorod bilan to’yintiriladi. 
Jarayon 
odatda 
juda 
yuqori 
bosim 
ostida 
amalga 
oshiriladi. Nikel katalizator (bu oxirgi mahsulotdan chiqariladi). Ularning 
qisman gidrogenlanishi bu uglerod-uglerodli qo'shaloq aloqalarning 
ko'pini kamaytiradi, ammo hammasini emas. Vodorodlanish darajasi 
vodorod miqdorini, reaktsiya harorati va vaqtini va katalizatorni cheklash 
orqali boshqariladi. Maqsad suyuq moylarni o'rnini bosadigan qattiq yoki 
yarim qattiq yog'larga 
aylantirishdir. 
Oddiy o'simlik moyining qisman gidrogenatsiyasi margarinning odatiy 
tarkibiy qismigacha. Ushbu jarayonda C = C juft bog'lanishlarning katta 
qismi olib tashlanadi, bu mahsulotning erish nuqtasini ko'taradi. 
Gidrogenlash suyuqlikni o'zgartiradi o'simlik moylari tarkibida 
mavjud bo'lganlar kabi qattiq yoki yarim qattiq yog'larga margarin. Yog 
'bilan to'yinganlik darajasini o'zgartirish ba'zi muhim fizik xususiyatlarni 
o'zgartiradi, masalan, erish oralig'i, shuning uchun suyuq yog'lar yarim 
qattiq holga keladi. Pishirish uchun qattiq yoki yarim qattiq yog'larga 
afzallik beriladi, chunki yog'ning un bilan aralashishi pishgan mahsulot 
tarkibida ko'proq kerakli tuzilishni hosil qiladi. Qisman gidrogenlangan 

---

o'simlik moylari hayvon yog'lariga qaraganda arzonroq bo'lgani uchun, 
ular juda ko'p konsistensiyalarda mavjud va boshqa kerakli xususiyatlarga 
ega (masalan, oksidlanishning ko'payishi) barqarorlik va uzoqroq saqlash 
muddati) 
sifatida 
ishlatiladi, 
ular 
asosan 
ishlatiladigan 
yog'lardir qisqartirish ko'pgina tijorat pishiriqlarida. To'liq gidrogenlash 
natijasida maksimal miqdordagi vodorodni o'z ichiga olgan molekula 
hosil bo'ladi (boshqacha qilib aytganda, to'yinmagan yog 'kislotasining 
to'yinganiga aylanishi). Qisman gidrogenlash natijasida ba'zi bir bo'sh 
holatlarda vodorod atomlari qo'shiladi va shu bilan er-xotin bog'lanishlar 
soni kamayadi. Odatda tijorat gidrogenatsiyasi qisman olish 
uchun egiluvchan qattiq bo'lgan yog'larning aralashmasi xona harorati, 
lekin pishirish paytida yoki iste'mol paytida eriydi. 
Pereeterifikatsiya-yog‘ triglitseridlarida atsil guruhlarni qayta 
taqsimlanishi. U shuningdek katalitik sistemalar qo’llab amalga 
oshiriladi. Ichki molekular va molekulalararo pereeterifikatsiya 
farqlanadi. Ichki molekular pereeterifikatsiyada triglitseridda atsil 
guruhlami 
o‘zaro 
joylashishi 
o‘zgaradi, 
molekulalararo 
pereeterifikatsiyada esa triglitseridlar orasida atsil guruhlar almashinadi. 
Ichki va molekulalararo pereeterifikatsiya natijasida suyuqlangan yog‘ 
yoki yog‘lar aralashmasida triglitseridlar aralashmasi bo‘ylab yog‘ 
kislotalarini statik taqsimlanishi amalga oshiriladi. 
Moy va yog‘lami modifikatsiyalashni asosiy usullari katalitik 
jarayonlar va katalizatorlar qo‘llab amalga oshiriladi, ya’ni: 
-Katalitik gidrogenlash-murakkab texnologik jarayon, u yog‘ 
kislotalarini to‘yinmaganlik darajasini pasaytirishga yo‘naltirilgan bo‘lib, 
bunda moy va yog‘lami oksidlanishga chidamliligi oshadi va 
konsistentsiyasi o‘zgaradi (suyuq, mazsimondan qattiqqa), tarkib va 
xossalarini o‘zgarishi etilen bog‘larga vodorodni birikishi va 

---

gidrogenlanuvchi yog‘ xom-ashyosida qolgan etilen bog‘lami 
izomerizatsiyasi hisobiga amalga oshiriladi. 
-Glitseridlarni katalitik pereeterifikatsiyasi moy yog‘ aralashmasini 
pereeterifikatsiyalangan 
glitseridlarida 
atsil 
guruhlami 
qay^a 
taqsimlanishi, u fizik xossalami, asosan konsistentsiyani o‘zgarishiga olib 
keladi, bunda to‘yinmaganlik darajasi va etilen bog‘larni ushbu 
aralashmada izomerlanish darajasi o‘zgarmaydi. 
-Katalitik gidropereeterifikatsiva katalitik sistemalar qo‘llab moy va 
yog‘lami birgalikda gidrogenlash va pereeterifikatsiyalash. 
Hayvon yog’ini katalitik modifikatsiyalash bilan bir qatorda 
katalizatorlar modifikatsiyasi ham amalga oshiriladi. Katalizatoni 
modifikatsiyalash uning faolligini, barqarorligini va selektivligini 
oshirish, izomerlovchi xususiyatini pasaytirish uchun amalga oshiriladi. 
Ushbu maqsadda dastlabki katalizatorlar tarkibiga 0,5...3 % (dastlabki 
katalizator massasiga nisbatan) promotorlar kiritiladi, ayniqsa davriy 
jadvalni IV va VIII guruh tabiiy moy va yog‘lami modifikatsiyalash 
usullari qo‘llaniladi. Oziq-ovqat modifikatsiyalangan yog‘lami qattiq 
fazasini ko‘p xollarda gidrogenlangan yog‘lar tashkil qiladi. 
Gidrogenlash yo‘li bilan moy va yog‘larni qotirish – yog’lari 
modifikatsiyalashni keng qo‘llaniladigan usuli hisoblanadi. Bunda 
triglitseridlarda yog‘ kislotalar tarkibi to‘yinmagan bog‘lami qisman 
yoki to‘liq to‘yintirish hisobiga o‘zgaradi, buning natijasida yog‘lari 
suyuqlanish harorati oshadi, boshqa xossalari ham o‘zgaradi. Moy va 
yog‘lami gidrogenlash savollariga ko‘pgina ishlar bag‘ishlangan. 
Salomasning analizi. Oziqaviy salomasning sifat ko'rsatkichlaridan 
biri uning qattiqligi hisoblanadi. Qattiqlikni aniqlash Kaminskiy qattiqlik 
odchagichi (tverdomer)da amalga oshiriladi. Aniqlash prinsipi, 1 sm 
kesimdagi 15°C gacha sovitilgan yog‘ namunasini diametri 0,2 mm li sim 

---

bilan kesish uchun kerak bodadigan yuklama qiymatini belgilashga 
asoslangan. Olingan kattalik g/sm larda belgilanadi. Salomaslar 
ishlatilishiga qarab turli qattiqlikda olinadi. Masalan, margarin ishlab 
chiqarishda 160—320 g/sm, konditer mahsulotlari (shokolad) uchun 
500—600 g/sm qattiqlikga ega bodgan oziqaviy salomaslar ishlatiladi. 
Aniqlashdan oldin har gal uskuna rostlanadi va dastlabki holatga 
keltiriladi. U ishlatishdan awal graduirovka qilinadi, ya’ni odchash 
trubkasi bodimlari kattaligi aniqlanadi.
Reaktiv va uskunalar: muz va suv aralashmasi, Kaminskiy qattiqlik 
odchagichi, kapsula, 500 ml li stakan, pichoq. 
Ishning bajarilishi. Salomas va boshqa yogdami qattiqligini 
aniqlashga tayyorlash: ramka oboyma (halqacha)ga joylanadi va unga, 
chegarasigacha eritilgan, tekshirilayotgan yog‘ quyiladi. Yog‘ni eritish 
50°C da sekin amalga oshiriladi. Havo chiqishi uchun yog‘ga 2 ta 
nomerlangan kapsula joylanadi. Todgan oboyma (halqacha) muz va suv 
aralashmasiga joylanadi, bunda suvning yog‘ga qo‘shilib ketmasligi 
nazorat qilinib turiladi. 15 minutdan keyin, yog‘ sovigach, oboyma 
sovituvchi aralash- madan olinadi va bir necha sekund issiq suvli stakanga 
(suv harorati 50—70°C) joylanadi, keyin chap qod barmoqlari bilan 
oboyma ushlab turilib, o‘ng qod barmoqlari bilan ramka dastasi ushlanib, 
u ramkadan ajratiladi. Shundan so‘ng kapsula ramkadan suriladi, pichoq 
bilan tashqi devorlariga yopishib qolgan yogdar tozalanadi. Kapsulalar 20 
minut suv va muz aralashmasida saqlanadi, so‘ngra 1 soat davomida 15° 
С li suvga joylanadi. Termostatlash tugagach, kapsulalar suvdan olinadi 
va uskunaning sovituvchi kamerasiga joylanadi. Kamerada haroratni 
15°C da saqlab turish uchun undan uzluksiz ravishda suv odkazib turiladi 
(atrof-muhit harorati 20°C dan past bodganda suv odkazish shart emas). 

---

Vodoprovod jo‘mragi ochiladi va bosim orqali bochkachaga uzluksiz suv 
beriladi, uning ortiqcha qismi to‘kuvchi trubka orqali tushirib turiladi, 
tushuvchi dastak sekin bosiladi, bochkacha shtoki ko’tariladi, natijada 
suv bochkachadan qabul qiluvchi bachokka oda boshlaydi. Chap qo’l 
bilan arrentir olib tashlanadi. Yog‘ni sim bilan kesish vaqtida tarozi 
dastagi kesuvchi moslama va qabul qiluvchi bachok bilan birga tusha 
boshlaydi, strelka shkalaning ikkinchi bodagidan odganda, zanjir 
tushuvchi dastakni, u ilgichni chetga suradi, natijada shtok tushib ketadi, 
qabul qiluvchi bachokga suv kelayotgan klapanli teshikni yopadi. Qabul 
qiluvchi bachokning todish davomiyligi quyidagicha: qattiqligi 300 g/sm 
gacha bo’lgan salomas analizida 2—3 minut, qattiqligi 500—800 g/sm 
bo‘lgan salomas analizida 4—5 minut. Tarozi dastagi ko‘tariladi, arretir 
bilan mahkamlanib, o'lchovchi trubka yordamida qabul qiluvchi 
bachokda yig‘ilgan suv ml miqdorida hisoblanadi. Suv miqdori bo‘yicha 
qidirilayotgan salomasning qattiqligi graduirovka jadvalidan aniqlanadi. 
Suvni qabul qiluvchi bachok (10)dagi suv o‘lchovchi trub- kada nol 
holatga kelguncha ochilgach, qattiqlik o‘lchagich asbobi keyingi 
tajribalar uchun tayyor bo‘ladi. Eslatma: 1) o‘lchash trubkasidagi nolinchi 
nuqta 0—14,5 mm ga to‘g‘ri keladi. 2) hisoblash yopiq apparat holatda 
nolinchi nuqtadan, pastdan yuqoriga amalga oshiriladi, mm.