Kurs ishi mavzu: “firma bozor iqtisodiyotining asosiy subyekti sifatida. Firma faoliyatining ko‘rsatkichlari” Ilmiy rahbar: dots. Tursunov A. M bajardi:"Muxandislik texnologiyalari " fakulteti Iqtisodiyot

1.1-rasm. Korxona va tashkilotlar to`g`risidagi umumiy ma`lumotlar (2022-yildan tashqari o`tgan so`ngi yillar bo`yicha)

Korxona o‘ziga xos bo‘lgan ma’lum xususiyatlarga ega:

birinchidan, korxona o‘ziga tegishli va xo‘jalik boshqaruvidagi xususiy mulkka ega bo‘lib, ushbu mulk uning faoliyati moddiy-texnikaviy imkoniyatlarini, iqtisodiy mustaqilligi va ishonchliligini ta’minlaydi;
ikkinchidan, korxona kreditorlar, jumladan, davlat bilan o‘zaro munosabatlardagi majburiyatlar yuzasidan o‘z mulki bilan javob berish xususiyatiga ega bo‘ladi;
uchinchidan, korxona xo‘jalik aylanmasida o‘z nomidan harakat qilishi mumkin, ya’ni qonunga asosan xo‘jalik faoliyati yurituvchi hamkorlar, mahsulot (ish, xizmat) iste’molchilari, xom ashyo va asbob-uskuna etkazib beruvchilar hamda boshqa huquqiy va jismoniy shaxslar bilan shartnoma tuzish huquqiga ega;
to‘rtinchidan, korxona qonunchilikka asosan sudda da’vogar va javobgar
sifatida qatnashish huquqiga ega;
beshinchidan, korxona mustaqil balans yoki smetaga ega bo‘lib, ishlab chiqarish va mahsulot savdosi xarajatlarini hisobga olib boradi hamda davlat organlari tomonidan belgilangan tartibda o‘z vaqtida hisobotlarni taqdim etadi;
oltinchidan, korxona o‘z nomiga ega bo‘lib, unda korxonaning tashkiliy- huquqiy shakli o‘z aksini topadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida korxonalar faoliyatining asosiy
yo‘nalishlari quyidagilar hisoblanadi:
* bozor va uning rivojlanish istiqbollarini kompleks ravishda o‘rganish
yordamida, xaridorlarning mahsulot va xizmat turlariga mavjud va yuzaga
kelishi mumkin bo‘lgan talablarini aniqlash;
* mahsulotning yangi modellari va namunalarini yaratish bo‘yicha ilmiy-
tadqiqot faoliyatini tashkil qilish;
* xaridorlar talablariga mos keluvchi tovarlarni ishlab chiqarish;
* ishlab chiqarishni rejalashtirish, dasturlash, muvofiqlashtirish va
moliyalashtirish;
* mahsulotni taqsimlash va sotish tizimini tashkil qilish va uni
mukammallashtirish;
* korxonaning barcha faoliyatini, jumladan, ishlab chiqarish, sotish,
reklama, texnik xizmat ko‘rsatish va hokazolarni boshqarish.
Albatta, zamonaviy korxonalarning ko‘p qirrali faoliyati yuqorida
sanab o‘tilgan yo‘nalishlar bilangina cheklanib qolmaydi. Amaliyotda ular
fan-texnika taraqqiyoti va davlat tomonidan amalga oshirilayotgan
iqtisodiy siyosatning yangi talablari bilan to‘ldirilishi mumkin. Biroq,
yuqorida aytib o‘tilganlardan qat’i nazar, xo‘jalik rivojlanishining har
bir bosqichida korxonalar faoliyati quyidagi vazifalarni bajarishga
qaratilishi zarur:
 korxona egasining daromad olishi;
 iste’molchilarni ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar bilan ta’minlash;
 xodimlarni ish haqi bilan ta’minlash;
 korxonaga yaqin joylarda yashovchi aholi uchun ish joylari yaratish;
 atrof-muhitni muhofaza qilish;
 korxona faoliyatida to‘xtab qolishga yo‘l qo‘ymaslik;
 ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish shakllarini
mukammallashtirish;
 ishlab chiqarishning barcha bosqichlarida tejamkorlikka rioya qilish.
Xo‘jalik faoliyatining joriy va istiqboldagi vazifalarini bajarishkorxonalardan quyidagi funksiyalarni amalga oshirishni talab qiladi:
* ishlab chiqarish va shaxsiy iste’mol uchun mahsulotlarni tayyorlash;
* mahsulotlarni iste’molchilarga etkazib berish va sotish;
* sotuvdan keyin xizmat ko‘rsatish;
* ishlab chiqarishning moddiy-texnika asosini ta’minlash;
* xodimlar mehnatini tashkil qilish va boshqarish;_
* soliqlarni to‘lash, byudjetga to‘lanuvchi ixtiyoriy yoki majburiy badal va
to‘lovlarni amalga oshirish ;
* amaldagi standartlar, normativlar va davlat tomonidan chiqarilgan
qonun-qoidalarga rioya qilish.
Bu funksiyalar korxonalarning hajmi, qaysi tarmoqqa mansubligi, ijtimoiy infratuzilmaning mavjudligi, mahalliy hokimiyat idoralari bilan munosabatlarga asoslanib aniqlashtiriladi. Bugungi bozor iqtisodiyoti va fan-texnika taraqqiyoti korxonalarning amalga oshiruvchi funksiyalarini kengaytirishi hamda ularning faoliyatidagi ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini yanada yaxshilash uchun yangi vazifalar belgilab berishi mumkin.
.

1.2. Firma nazariyalari

Soddalashtirilgan shaklda firma nazariyasi quyidagi savollarga javob berishga qaratilgan:

Mavjudlik. Nima uchun firmalar paydo bo'ladi? Nima uchun iqtisodiyotdagi barcha operatsiyalar bozor vositachiligida amalga oshirilmaydi?
Chegaralar. Nima uchun firmalar va bozor o'rtasidagi chegara ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi va xilma-xilligiga nisbatan u erda joylashgan? Qaysi bitimlar mamlakat ichida amalga oshiriladi va qaysilari bozorda tuziladi?
Tashkilot. Nima uchun firmalar ierarxiya yoki markazsizlashtirish kabi o'ziga xos tarzda tuzilgan? Rasmiy va norasmiy munosabatlarning o'zaro ta'siri qanday?
Firma harakatlari/namoyishlarining heterojenligi. Firmalarning turli harakatlariga nima turtki beradi?
Isbot. Firmaning tegishli nazariyalari uchun qanday testlar mavjud
Firmalar bozor-narx tizimiga muqobil sifatida mavjud bo'lib, unda ishlab chiqarish bozordan tashqari sharoitda samaraliroq bo'ladi. Masalan, mehnat bozorida firmalar yoki tashkilotlar talab/talab shartlariga qarab ishchilarini yollash va ishdan bo'shatishlari kerak bo'lganda ishlab chiqarish bilan shug'ullanish juda qiyin yoki qimmat bo'lishi mumkin . Bundan tashqari, xodimlar uchun har kuni kompaniyalarni yaxshiroq alternativa izlab ko'chirish qimmatga tushishi mumkin. Xuddi shunday, kompaniyalar uchun har kuni yangi etkazib beruvchilarni topish qimmatga tushishi mumkin. Shunday qilib, firmalar mulkiy huquqlarning narxini minimallashtirish yoki maksimal darajada oshirish maqsadida o‘z xodimlari bilan uzoq muddatli shartnoma tuzadilar yoki yetkazib beruvchilar bilan uzoq muddatli shartnoma tuzadilar .
Birinchi jahon urushi davrida iqtisodiy nazariyaga urg‘u asosan bozor tahlilini o‘z ichiga olgan sanoat darajasidagi tahlildan firma darajasidagi tahlilga o‘tdi, chunki mukammal raqobat endi firmalarning xatti-harakatlari uchun adekvat model emasligi tobora ayon bo‘ldi . Hozirgacha iqtisodiy nazariya faqat bozorlarni tushunishga harakat qilgan va firmalar yoki tashkilotlarning nima uchun mavjudligini tushunish bo'yicha kam tadqiqot olib borilgan. Bozorlar narx va sifatga bog'liq, buni sabzavot bozorlari ko'rsatadi, bu erda xaridor birjada sotuvchilarni erkin o'zgartirishi mumkin.
Firma nazariyasini qayta ko'rib chiqish zarurati Adolf Berli va Gardiner Meansning empirik tadqiqotlari bilan ta'kidlandi , bu odatiy Amerika korporatsiyasiga egalik qilish ko'p sonli aktsiyadorlarga tarqalib , boshqaruvni o'zlari egalik qiluvchi menejerlar qo'lida qoldirishini aniq ko'rsatdi. juda kam kapital . R. L. Xoll va Charlz J. Xitchning aniqlashicha, rahbarlar qarorlarni marjinalistik tarzda emas, balki umumiy qoida asosida qabul qiladi.
Tranzaksiya xarajatlari nazariyasi
Ronald Kouzning so'zlariga ko'ra , odamlar firmalarda ishlab chiqarishni bozor almashinuvi yo'li bilan muvofiqlashtirish bo'yicha tranzaksiya xarajatlari , nomukammal ma'lumotni hisobga olgan holda, firma ichidagiga qaraganda ko'proq bo'lganda boshlanadi. Ronald Kouz 1937 yilda firmaning tranzaksiya xarajatlari haqidagi nazariyasini bayon qilib, uni bozorga nisbatan firmani nazariy jihatdan aniqlashga qaratilgan birinchi ( neoklassik ) urinishlardan biriga aylandi . Uning "neoklassitsizmi" ning bir jihati - miqyosdagi daromadlarning ortib borishiga tayanishdan ko'ra, miqyosda doimiy daromadlarga mos keladigan firmaning tushuntirishini taqdim etishdir. Yana bir yondashuv - bu firmani realistik va marjani almashtirish g'oyasiga mos keladigan tarzda aniqlash, shuning uchun an'anaviy iqtisodiy tahlil vositalari qo'llaniladi. Uning ta'kidlashicha, firmaning bozor bilan o'zaro ta'siri uning nazorati ostida bo'lishi mumkin emas (masalan, sotishdan olinadigan soliqlar tufayli), lekin uning ichki resurslarini taqsimlash: "firma ichida bozor operatsiyalari yo'q qilinadi va murakkab bozor tuzilmasi o'rniga, kompaniyaning bozordagi o'zaro bog'liqligi bo'ladi. ayirboshlash operatsiyalari, ishlab chiqarishni boshqaradigan tadbirkor almashtiriladi. U nima uchun ishlab chiqarishning muqobil usullarini (masalan , tarqalish va iqtisodiy aralashuv kabi) so'raydi) barcha ishlab chiqarishga erisha olmadi, shuning uchun firmalar butun ishlab chiqarish uchun ichki narxlardan foydalanadilar yoki bitta yirik firma butun iqtisodiyotni nazorat qiladi.
Agar firma ichki bozor tizimida ishlayotgan bo'lsa, u holda ko'plab shartnomalar talab qilinadi (masalan, qalam yoki taqdimot sotib olish uchun ham). Bundan farqli o'laroq, haqiqiy firmada menejerning xodimlar ustidan hokimiyatini belgilash kabi juda kam (juda murakkabroq bo'lsa ham) shartnomalar mavjud, buning evaziga ishchi ish haqi oladi. Bunday shartnomalar noaniq vaziyatlarda, xususan, uzoq vaqt davom etadigan munosabatlar uchun tuziladi. Bu holat neoklassik iqtisodiy nazariyaga ziddir. Neoklassik bozor bir zumda harakat qilib, kengaytirilgan agent-bosh (xodim-menejer) munosabatlarini, rejalashtirishni va ishonchni rivojlantirishni taqiqlaydi. Kouz shunday xulosaga keladi: "Firma shunday hollarda paydo bo'lishi mumkin
Uning ta'kidlashicha, bozor bilan bog'liq hukumat choralari ( sotish soliqlari , ratsion , narxlarni nazorat qilish ) firmalar hajmini oshirishga moyildir, chunki mahalliy firmalar bunday tranzaksiya xarajatlarini olmaydilar. Shunday qilib, Kouz firmani "resurslar yo'nalishi tadbirkorga bog'liq bo'lganda paydo bo'ladigan munosabatlar tizimi" deb ta'riflaydi. Shuning uchun biz firmani tadbirkorning ko'proq yoki kamroq operatsiyalarni tashkil qilishiga qarab katta yoki kichikroq deb o'ylashimiz mumkin.
Keyin firmaning hajmini nima belgilaydi degan savol tug'iladi; nima uchun tadbirkor o'zi tuzadigan bitimlarni tashkil qiladi, nega ko'p emas va kam emas? Firmaning mavjudligining sababi bozorga nisbatan pastroq xarajatlarga ega bo'lganligi sababli, firma hajmining yuqori chegarasi xarajatlarni shunchalik ko'paytirish orqali belgilanadiki, qo'shimcha bitimni ichkilashtirish ushbu bitimni amalga oshirish xarajatlariga teng bo'ladi. bozorda. (Pastki chegarada firma xarajatlari bozor xarajatlaridan oshib ketadi va u paydo bo'lmaydi.) Amalda menejment daromadlarining kamayishi katta firmani tashkil qilish xarajatlarining oshishiga eng ko'p hissa qo'shadi, ayniqsa ko'p sonli turli xil bo'lgan yirik firmalarda. zavodlar va turli xil ichki operatsiyalar (masalan, konglomeratda ) yoki tegishli narxlar tez-tez o'zgarib turadigan bo'lsa.
Kouz xulosa qiladiki, firmaning kattaligi narx mexanizmidan foydalanish xarajatlariga, shuningdek, boshqa tadbirkorlarni tashkil qilish xarajatlariga bog'liq. Bu ikki omil birgalikda firma qancha mahsulot ishlab chiqarishini va har biridan qanchadan qancha mahsulot ishlab chiqarishini aniqlaydi.
Tranzaksiya xarajatlari nazariyasini qayta ko'rib chiqish
Lui Puttermanning fikriga ko'ra, ko'pchilik iqtisodchilar kompaniyalararo va kompaniyalararo bitimlar o'rtasidagi farqni tan oladilar, lekin ular bir-birini yashiradi; firmaning kattaligi nafaqat uning kapitali bilan belgilanadi . Masalan, Jorj Barklay Richardsonning ta'kidlashicha, firma va bozor o'rtasida firmalararo hamkorlik kabi oraliq shakllar mavjudligi sababli qattiq farq muvaffaqiyatsizlikka uchraydi .
Klein (1983) ta'kidlaganidek, "hozirda iqtisodchilar bunday keskin farq yo'qligini tan olishadi va firma ichida sodir bo'ladigan operatsiyalarni bozor (shartnoma) munosabatlarini ifodalovchi sifatida ko'rib chiqish ham foydalidir". Firma ichida yoki hatto firmalar o'rtasida sodir bo'ladigan bunday operatsiyalar bilan bog'liq xarajatlar tranzaksiya xarajatlaridir.
Oxir oqibat, firma bozor kuchlaridan himoyalangan byurokratik nazorat sohasi bo'ladimi yoki oddiygina "huquqiy fantastika" bo'ladimi, "shaxslar o'rtasidagi shartnoma munosabatlari to'plamining aloqasi" (Jensen va Meckling aytganidek) "a" bozorlarning to'liqligi funksiyasi va bozor kuchlarining firma ichidagi munosabatlarga kirib borish qobiliyati” .
Boshqaruv va xulq-atvor nazariyalari
Faqat 1960-yillarga kelib firmaning neoklassik nazariyasi boshqaruv va xulq-atvor nazariyalari kabi muqobil variantlar bilan jiddiy kurash olib bordi. Uilyam Baumol (1959 va 1962), Robin Marris (1964) va Oliver Uilyamson (1966) tomonidan ishlab chiqilgan firmani boshqarish nazariyalari menejerlar o'zlarining foydalarini maksimal darajada oshirishga intiladilar va buning kompaniyaning xatti-harakatlariga ta'sirini ko'rib chiqadilar. foydani maksimallashtirish holatidan farqli ravishda firma. (Baumol aktsiyadorlarni qoniqtiradigan minimal foyda darajasiga erishgandan so'ng sotishni maksimal darajada oshirish orqali menejerlar manfaatlariga eng yaxshi xizmat qiladi, deb taklif qildi.) Yaqinda bu asosiy-agent tahliliga aylandi., bu printsipial (aksiyador yoki firma) agentning (menejer yoki yetkazib beruvchi) o'zini qanday tutishi haqida qimmatga tusha olmaydigan keng tarqalgan vaziyatni modellashtiradi. Bu agentning printsipialga qaraganda ko'proq tajribasi yoki bilimiga ega bo'lganligi yoki direktorning agentning harakatlarini bevosita kuzata olmasligi sababli sodir bo'lishi mumkin; axloqiy xavf muammosiga olib keladigan assimetrik ma'lumotlardir. Demak, ma'lum darajada menejerlar o'z manfaatlarini ko'zlashi mumkin. An'anaviy boshqaruv modellari, odatda, menejerlar foydani maksimal darajada oshirish o'rniga, o'zboshimchalik bilan berilgan foyda cheklovi (foydani qondirish) sharoitida oddiy ob'ektiv foydalilik funktsiyasini (bu ish haqi, nafaqa, xavfsizlik, kuch, obro'-e'tiborni o'z ichiga olishi mumkin) maksimal darajaga ko'tarishini taxmin qiladi.
Xulq-atvor yondashuvi
Ayniqsa, Karnegi maktabidan Richard Cyert va Jeyms March tomonidan ishlab chiqilgan xulq-atvor yondashuvi firma ichida qarorlar qanday qabul qilinishini tushuntirishga qaratilgan va neoklassik iqtisoddan ancha uzoqqa boradi . Bularning aksariyati Gerbert A. Simonning ishiga bog'liq edi1950-yillarda noaniqlik holatlaridagi xatti-harakatlar to'g'risida, u "odamlarning kognitiv qobiliyatlari cheklangan va shuning uchun murakkab, noaniq vaziyatlarda qaror qabul qilishda faqat cheklangan mantiqiylikni ko'rsatishi mumkin" deb ta'kidlagan. Shunday qilib, shaxslar va guruhlar foyda yoki foydani maksimal darajada oshirishga emas, balki "qoniqish", ya'ni real maqsadlarga erishishga intiladi. Cyert va March firmani monolit sifatida ko'rib bo'lmaydi, chunki uning tarkibidagi turli shaxslar va guruhlar o'z intilishlari va qarama-qarshi manfaatlariga ega va firmaning xatti-harakati bu to'qnashuvlarning o'lchangan natijasidir. Tashkiliy mexanizmlar (masalan, "qoniqish" va izchil qarorlar qabul qilish) darajadagi ziddiyatlarni saqlab qolish uchun mavjud
Jamoa ishlab chiqarish
Armen Alchian va Garold Demsetz tomonidan ishlab chiqarilgan jamoaviy ishlab chiqarish tahlili Kouzning oldingi ishini kengaytiradi va takomillashtiradi . Shunday qilib, ularning tahliliga ko'ra, qo'shimcha mahsulot jamoaviy ishlab chiqarish bilan ta'minlanganligi sababli firma paydo bo'ladi. Buning muvaffaqiyati jamoani boshqarish qobiliyatiga bog'liq bo'lib, o'lchov muammolari va unga bog'liq bo'lgan tarafkashlik, marjinal mahsuldorlikni baholash orqali bartaraf etilishi mumkin.kiritish xatti-harakatlarini kuzatish yoki belgilash orqali. Biroq, kuzatuvchi faoliyatdan qolgan daromadni oluvchi bo'lsa, bunday monitoringni samarali rag'batlantirish mumkin (aks holda kuzatuvchining o'zi cheksiz kuzatilishi kerak bo'ladi). Alchian va Demsetz uchun firma monitoring harakatlari bilan bog'liq axborot muammolari tufayli bozor bo'ylab qo'l masofasidan ko'ra samaraliroq hamkorlik qiladigan jamoani birlashtirgan tashkilotdir. Shunday qilib, bu asosan asosiy agent nazariyasidir , chunki Alchian va Demsetz ta'kidlaganidek, firma ichidagi assimetrik ma'lumotni engib o'tish kerak.
Uilyamsonning fikriga ko'ra, Alchian va Demsetz argumentlarining zaif tomoni shundaki, ularning jamoaviy ishlab chiqarish kontseptsiyasi qo'llanilishining juda tor doirasiga ega, chunki u natijalarni individual kirishlar bilan bog'lash mumkin emas deb taxmin qiladi. Amalda, bu cheklangan qo'llanilishi mumkin (kichik ishchi guruh faoliyati, ehtimol, eng katta simfonik orkestr), chunki firma ichidagi ko'pgina faoliyatlar (masalan, ishlab chiqarish va kotiblik ishlari) individual xarajatlarni ishlashga qarab mukofotlash uchun ajratilishi mumkin. . Shuning uchun jamoa ishlab chiqarishi nima uchun firmalar (xususan, yirik ko'p zavodli va ko'p mahsulotli firmalar) mavjudligini tushuntirib bera olmaydi.
Aktivning o'ziga xosligi
Oliver E. Uilyamsonga ko'ra , firmalarning mavjudligi ishlab chiqarishdagi "aktivlarning o'ziga xosligi" dan kelib chiqadi, bu erda aktivlar bir-biriga xosdir, shuning uchun ular qayta ishlatilganda ancha kam qimmatlidir . Bu, agar aktivlar turli firmalarga (masalan, xaridor va yetkazib beruvchiga) tegishli bo'lsa, bu muammolarni keltirib chiqaradi, chunki bu savdodan olinadigan daromadlar bo'yicha uzoq muddatli muzokaralarga olib keladi, chunki ikkala agent ham endi ular bilan raqobatlashmaydigan holatda qulflanib qolishi mumkin. (ehtimol, ko'proq) butun bozordagi agentlar soniga ko'ra va o'z pozitsiyalarini halollik bilan taqdim etish uchun rag'batlar endi mavjud emas: ko'p sonli savdo kichik raqamlardagi savdoga aylanadi.
Agar tranzaksiya takrorlanadigan yoki uzoq davom etadigan bo'lsa, qayta muzokaralar talab qilinishi mumkin, chunki savdo foydalari ustidan doimiy hokimiyat kurashi mavjud bo'lib, tranzaksiya xarajatlarini yanada oshiradi. Bundan tashqari, xaridor etkazib beruvchidan har ikkalasiga ham foydali bo'lgan aniq, firmaga xos investitsiyalarni talab qilishi mumkin bo'lgan holatlar bo'lishi mumkin; lekin investitsiya qilinganidan keyin u kam baholanadi va xaridor shartnomani qayta ko'rib chiqishga urinishi mumkin, shunda etkazib beruvchi sarmoyadan zarar ko'rishi mumkin (bu kechikish muammosi, tomonlardan biri nosimmetrik tarzda katta xarajatlar yoki foyda keltirganda yuzaga keladi. ular qanday to'lanishidan oldin).
Bunday vaziyatda ikki agent (yoki agentlar koalitsiyasi) o'rtasidagi doimiy manfaatlar to'qnashuvini bartaraf etishning eng samarali usuli ulardan birini qo'shib olish yoki qo'shilish orqali tenglamadan olib tashlash bo'lishi mumkin. Aktivning o'ziga xosligi ma'lum darajada jismoniy va inson kapitaliga ham taalluqli bo'lishi mumkin, shuning uchun kechikish muammosi mehnat bilan ham yuzaga kelishi mumkin (masalan, mehnat yaxshi muqobil inson kapitali yo'qligi sababli ish tashlash bilan tahdid qilishi mumkin; lekin xuddi shunday, firma tahdid qilishi mumkin. ishdan bo'shatish).
Ehtimol, bunday opportunizmning eng yaxshi chegarasi - bu obro' (qonun emas, balki muzokaralar olib borish, yozish va shartnomalarni bajarish qiyinligi sababli). Agar opportunizmning obro'si agentning kelajakdagi faoliyatiga sezilarli darajada zarar etkazsa, bu opportunistik bo'lish uchun rag'batlarni o'zgartiradi.
Uilyamsonning ta'kidlashicha, firma hajmini cheklash qisman delegatsiya xarajatlari bilan bog'liq (chunki firma hajmi uning ierarxik byurokratiyasini ham oshiradi) .), shuningdek, yirik firmaning egasi-tadbirkorning qoldiq daromadlari uchun kuchli rag'batlarni takrorlash qobiliyatining kuchayishi. Buning sababi, qisman, yirik firmaning tabiatiga ko'ra, uning mavjudligi xavfsizroq va har qanday shaxsning harakatlariga kamroq bog'liqdir (qochish uchun rag'batlarning kuchayishi), shuningdek, firmani tavsiflovchi markazning aralashuvi huquqlari. kamroq javobgarlikni qoplash uchun daromad sug'urtasining ba'zi shakllari bilan birga bo'lishi va shu bilan rag'batlantirishni susaytiradi. Milgrom va Roberts (1990) xodimlarning noto'g'ri ma'lumotlar bilan ta'minlash motivatsiyasini boshqarish xarajatlarining oshishini tushuntiradi, natijada menejerlar ma'lumotni filtrlash va ko'pincha to'liq ma'lumotsiz qarorlar qabul qilish uchun xarajatlarga olib keladi. Bu qattiq o'lcham va ierarxiyada ko'proq qatlamlar bilan yomonlashadi. Tranzaksiya xarajatlarining empirik tahlili tranzaksiya xarajatlarini o'lchash va amalga oshirishga harakat qildi. Tranzaksiya xarajatlarini o'lchashga qaratilgan tadqiqotlar tranzaksiya xarajatlari iqtisodini potentsial ravishda soxtalashtirish va tasdiqlash harakatlarining eng muhim chegarasidir .
Firmalar iqtisodiyoti
Firma nazariyasi turli firmalarning hajmi va ishlab chiqarish hajmini nima cheklashiga qaraydi. Bu firmalar mehnat va kapitalni qanday qilib birlashtirib, o'rtacha mahsulot tannarxini bir ishlab chiqarish liniyasi uchun masshtabga ko'paytirish, kamaytirish yoki doimiy daromad keltirish yoki bir nechta ishlab chiqarish liniyasi uchun hajmni tejash yo'li bilan qanday qilib birlashtirishi mumkinligini o'z ichiga oladi .
Boshqa modellar
Shapiro va Stiglitz (1984) kabi samarali ish haqi modellari ish haqi monitoringga qo'shimcha ekanligini ko'rsatadi, chunki bu xodimlarga ishdan bo'shatish ehtimoli va oqibatlarini aniqlash ehtimolini hisobga olgan holda ishdan voz kechmaslikka turtki beradi. Uilyamson, Vaxter va Xarris (1975) ma'naviy xavf monitoringiga muqobil sifatida kompaniya ichidagi rag'batlantirishni taklif qiladilar, bunda rag'batlantirish ob'ektiv ravishda o'lchanadigan natijalarga asoslanadi. Leybenshteyn (1966) firmaning boshqaruv tashabbuslari tarixi, mehnat munosabatlari va boshqa omillarga bog'liq bo'lgan me'yorlari yoki konventsiyalarini firmaning harakat "madaniyatini" belgilaydigan va shu bilan firma faoliyatiga va shuning uchun uning hajmiga ta'sir qiladi, deb hisoblaydi.
Jorj Akerlof (1982) sovg'a o'zaro modelini ishlab chiqadi, unda ish beruvchilar ishlab chiqarishning o'zgarishi bilan bog'liq bo'lmagan bozor ish haqidan yuqoriroq maosh taklif qiladilar va ishchilar bir-birlarining farovonligi uchun qayg'uradilar, shunda hamma zarur bo'lgan minimal darajadan oshib ketadi, lekin shunchalik ko'p harakat qiladi. qobiliyatli ishchilar qo'shimcha ko'rsatkichlari uchun mukofotlanmaydi; yana, bu erda hajmi ratsionallik yoki samaradorlik bog'liq emas, balki ijtimoiy omillar . Umuman olganda, firmaning hajmiga cheklov beriladi, bu erda xarajatlar bozor ba'zi operatsiyalarni firmaga qaraganda samaraliroq amalga oshirishi mumkin bo'lgan darajada oshadi.
Yaqinda Yochai Benkler ochiq kodli dasturiy ta'minot ( Linux kabi ), Vikipediya , Creative Commons va boshqalar kabi "tengdosh-tengdoshga hamkorlikda ishlab chiqarish" tizimlarining ortib borayotgan ahamiyati asosida firmalar va bozorlar o'rtasidagi qat'iy farqni yana bir bor shubha ostiga qo'ydi. bu argument 2006 yilda chop etilgan "Tarmoqlar boyligi: ijtimoiy ishlab chiqarish bozorlarni va erkinlikni qanday o'zgartiradi" kitobidagi .
Grossman-Xart-Mur nazariyasi
Zamonaviy shartnoma nazariyasida firma nazariyasi ko'pincha Sanford Grossman , Oliver Xart va Jon Mur tomonidan ishlab chiqilgan mulk huquqi yondashuvi bilan belgilanadi . Firma nazariyasiga mulk huquqi yondashuvi “Grossman-Xart-Mur nazariyasi” nomi bilan ham tanilgan. Grossman va Xart (1986), Xart va Mur (1990) va Xart (1995) o'zlarining muhim ishlarida to'liq bo'lmagan shartnoma paradigmasini ishlab chiqdilar . Ularning ta'kidlashicha, agar shartnomalar barcha mumkin bo'lgan kutilmagan vaziyatlarni hisobga olgan holda nima qilish kerakligini aniqlay olmasa, u holda mulk huquqi (va shuning uchun qat'iy chegaralar) muhimdir. Xususan, oraliq tovar sotuvchisi va xaridorni ko'rib chiqing. Sotuvchi tovar ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan jismoniy aktivlarga ega bo'lishi kerakmi (integratsiya bo'lmagan) yoki xaridor egasi bo'lishi kerakmi (integratsiya)? Muayyan munosabatlarga sarmoya kiritilgach, sotuvchi va xaridor shartnoma tuzadilar. Ular nosimmetrik ma'lumotga ega bo'lganda, ular doimo hamkorlik qilishga rozi bo'lishadi. Shu bilan birga, ortiqcha miqdorni taqsimlash tomonlar o'rtasidagi hisob-kitob to'lovlariga (kelishuvga erishilmasa, ular oladigan to'lovlarga) bog'liq, bu esa o'z navbatida mulkchilik tuzilishiga bog'liq. Shunday qilib, mulkchilik tuzilishi investitsiyalarni rag'batlantirishga ta'sir qiladi. Nazariyaning asosiy tushunchasi shundan iboratki, investitsiya qarorini qabul qilgan tomon egasi bo'lishi kerak. Yana bir muhim xulosa shundaki, agar investitsiyalar inson kapitaliga kiritilgan bo'lsa, aktivlarga birgalikda egalik qilish suboptimal hisoblanadi.

3. Korxonaning tashkiliy huquqiy shakllari

Korxonalar bir qator mezonlar asosida tasniflanadi:

• 
  mulkchilik shakliga ko‘ra korxonalar: xususiy va davlat korxonalariga bo‘linadi;
  
• 
  xo‘jalik yuritish shakli va amalga oshiriladigan opyeratsiyalarga ko‘ra: sanoat, transport, sug‘urta, ilmiy-tadqiqot, turli xizmatlarni ko‘rsatuvchi (aloqa, maishiy xizmat) korxonalar farqlanadi;
  
• 
  tarmoq bo‘yicha: monotarmoqli va ko‘p tarmoqli korxonalar farqlanadi.