Kurs jumisi Orinladi Sherniyazova. A qabilladi B. Jollibekov

Jaqtılıq tezligin anıqlaw
Jaqtılıq tezligin ólshewdiń astronomık usılı XVII asirde Yupiter joldasları gúzetilgende, onıń eń úlken Io joldasi Yupiter sayasına kiriwi hám odan shıǵıwı, yaǵnıy tutılıw dáwiri (7 kúnnen artıqlaw ) málim bolǵan. Astronomık baqlawlar Jer Yupiterge joldas bolǵanda (1.1-súwret, 1-jaǵday ) Io joldasiniń tutılıwı ortasha tákirarlanıw dáwirinen shama menen 11 minut aldın, Yupiterden Jer eń uzaq bolǵanda bolsa (2-jaǵday ) shama menen 11 minut keyin baslanǵanın kórsetken.

1.1-súwret

Daniyalıq alım O. Ryomer 1676-jılda Io tutılıwlarındaǵı bul waqtın tómendegishe esapladı : t = 11 minut + 11 minut = 22 minut. Ryomer bul waqtın Jaqtiliqtiń Jer orbitasini kesip ótiwi ushın ketken waqıt dep túsindirdi, ol Jerdiń Quyash átirapında aylanıw orbitasi diametrin D = 284 000 000 km dep alıp, c = D/t den jaqtılıq tezligin anıqladi.

O. Ryomer 1676 -jılda birinshi bolıp jaqtılıq tezligin anıqlaǵan. Onıń ma`nisi shama menen 215 000 000 m/s ga teń bolıp shıqqan.
Házirgi Jer orbitasiniń diametri 299 200 000 km ekenligi, jaqtılıq bul aralıqtı 16 min 37 s de basıp ótiwi málim.
Eger jaqtılıq tezliginiń Ryomer anıqlaǵan ma`nisi házirgi zamandag’i anıq ma`nisinen úlken parq qilsa da, bul nátiyje sol dáwirde kútá úlken jań alıq edi. Ryomer bunıń menen, birinshiden, jaqtılıq sheklengen tezlikke iye ekenligin tájiriybede tastıyıqladı. Ekinshiden, jaqtılıq tezligi asa úlken ekenligin anıqladi.



1.2-súwret


Fizo tájiriybesi
Aradan 173 jıl ótkennen keyin - 1849 -jılda fransuz fizigi Fizo tájiriybe jolı menen jaqtılıq tezligin anıqlaw ólshew boyınsha tabısqa eristi. Fizo tájiriybesi tómendegilerden ibarat.
Jaqtılıq deregi S jolına qoyılǵan linza L1 den ótken nurlar tegis shıyshe plastina P den qaytıp, O noqatqa jıynaladı. Sol noqatqa tisli dóngelek ornatılıp, nur onıń tisleri arasından ótkerilgen. Dóngelekten ótken nur linza L2 járdeminde parallel etip jóneltirilgen. Parallel nurlar jolına uzaq aralıqqa qoyılǵan linza L3 nurlardı tegis ayna K g’a jıynap beredi. Aynadan qaytqan nurlar kelgen jolı boyınsha dóngelek tisleri arasından ótip, shıyshe plastina P hám linza L4 arqalı gúzetip kózine túsedi.
Dóngelektiń aylanıw tezligi asırilip barılǵan. Málim tezlikke eriskende qaytqan nur gúzetkishine túspey qalǵan. Buǵan sebep, dóngelek tisleri arasınan ótken nur qaytıp kelgenshe sol tisler málim múyeshke burılıp, nur jolin to'sip qóyadı.
Dóngelektiń aylanıwı málim ω múyesh tezlikke eriskende gúzetkishine nur ko'rine baslaǵan/ dóngelek sol tezlik penen aylantırıp turılǵanda, qaytqan nurdiń kórinisi dawam etken. Buǵan sebep, dóngelektiń 1- hám 2-tisleri arasınan ótken nurlar qaytıp kelgenshe dóngelektiń 1-tisi ornın 2-tisi, 2-tisi ornın 3-tisi iyelewge úlgergen. Nátiyjede qaytqan nur 2- hám 3-tisler arasınan ótken.
Fizo dóngelektiń aylanıw tezligi ω ni ólshep, dóngelektiń radiusı r, tisleri arasındaǵı doǵanıń uzınlıǵı s, dóngelektiń aynaǵa shekem bolǵan aralıq l (l=8. 6 km) ni bilgen halda jaqtılıq tezligi c ni anıqladi.
Fizo tájiriybesinde jaqtılıq tezligi 313 300 000 m/s ga teń bolıp shıqqan.
Fizo tájiriybesinen keyin de ilimpazlar tárepinen jaqtılıq tezligin taǵı -da anıqlaw ólshewge urındı. Olardan fransuz fizigi L. Fuko (1819 -1868) 1862-jılda Fizo tájiriybesindegi tisli dóngelek ornına aylanıwshı aynalar ornatıp jaqtılıq tezligin anıqladi jáne onıń 298 000 000 m/s ma`nisin aldı.
Amerikalıq fizikalıq A. Maykelson (1852-1931) 1927-jılda Fuko tájiriybesin rawajlandirip, jaqtılıq tezligi ushın 299 796 000 m/s ma`nisin alıwǵa eristi.
Házirgi waqıttaǵı maǵlıwmatlarǵa kóre, Jaqtiliqtiń vakuumdaǵı tezligi 299 792 458 m/s ga teń .
Jaqtılıq tezliginiń bunday anıq ma`nisine tıykarlanıp, 1983-jılda Xalıq aralıq ólshew hám táreziler bas assambleyası metrdiń tómendegishe jań a tariypin qabıl etken: «Metr - jaqtılıq vakuumda 1/299792458 s waqıt intervalında ótken jol uzınlıǵına teń ».
Jaqtılıq tezliginiń anıqlanıwı Jaqtiliqtiń tábiyaatın biliwge járdem berdi. Dúnyada hesh bir dene jaqtılıqtiń vakuumdaǵı tezliginen úlken tezlik penen háreketlene almaydı.
Kóbinese jaqtılıq tezligin pútinlep, c=3
•108 m/s dep alıw múmkin.
Jaqtılıq tezligi haqqında sheginiw. Áyyemgi ilimpazlar jaqtılıq tarqaladı dep esaplawǵan (itimal, Empedokl bunnan tısqarı bolıp tabıladı). Bul pikir uzaq ásirler Aristoteldiń abırayı menen bekkemlengen edi. Shıǵısta Abu Ali Ibn Sina hám Alxazen Jaqtiliqtiń tezligi shegarali, biraq kútá úlken dep shama menen aytadi. Jań a dáwir Evropa ilimpazları arasında jaqtılıq tezligin shekli dewge tayarlarinan biri Galiley edi. Onıń «Sáwbetleri» de úsh sáwbetles — Sagredo, Simplishio hám Salviati jaqtılıq tezligi máselesin talqılasadı. Bul máseleni Sagredo kóterip shıǵadı, Simplichio onı sheksiz delnedi, sebebi biz atıwdıń jalınında «waqit jog’altpay» kóremiz. Dawıs bir az waqıt ótkennen keyin keliwi Satredo ushın dawıs jaqtılıqqa salıstırǵanda aste tarqalıwın ań latadı.
Buǵan juwap bul sáwbette Galiley tárepin alıwshı Salviati qolında fonari bolǵan eki gúzetkishi menen tájiriybe ótkeziwin usınıs etedi. Bunda hár bir gúzetkishi sherigi fonariniń jarıqlıǵın kórip óz fonarin jag’adi. Biraq Florensiya akademiyasıniń ilimpazları ótkerip alıwshı bolǵan bul tájiriybe jaqtılıq tezligin shekliligine real ıseniw múmkinshiligin bermeydi. (Eynshteyn hám Infeld onıń ushın waqtıniń 1/100 000 tártipte sekundtı aralıǵın belgiley alıw kerekligini aytadı). Kepler jaqtılıq máwrit tarqaladı dep esaplaydı;
Robert Guk jaqtılıq tezligi shegarali, biraq ol kútá úlken bolǵanlıǵınan ólshep bolmaydı, dep esaplaydı. Dekart hám Ferma jaqtılıq tezligin sheksiz dep esaplaganliqlari ushın olardıń geometriyalıq optikalıqtan ótkergen izertlewleri júdá aralasip ketti. Dekart bir tárepden jaqtılıq máwrit tarqaladı dep esaplap, ekinshi tárepden onı qurawshılarǵa ajiratadi. Ferma óziniń búgingi kúnde eń kishi waqıt principi dep atalǵan, ataqlı principin jaqtılıq tezligi haqqında sóylemeslik ushın «jaqtiliq antipatiyasi» haqqında sóylep, hár túrli usıllar isletedi. Ol kirgizgen formal koefficiyent tiykarınan jaqtılıq tezligi qatnasına teń .
Sonlay etip, Remerdiń kóplegen zamanlasları jaqtılıq tezliginiń sheklengenligin tán alıwǵa tayın emes edi. Jaqtiliqtiń astronomiya kóleminde júz beretuǵın hádiyselerdiń júzege keliwi ushın juwapker qılıwdı sóylemese de boladı.