Kurs jumisi Orinladi Sherniyazova. A qabilladi B. Jollibekov

2. Jaqtiliqtiń shaģılısıw nizami
Jaqtiliqtiń shag’ilisiw nızamı. Siz kirisiw sáwbetinde jaqtılıq haqqındaǵı qıyallardıń rawajlanıw tariyxı menen qısqasha tanıstiń iz. Jaqtılıqtı insan kózi menen tikkeley kóredima? yaq, biz tek jaqtılıq deregin hám de jaqtılıqtı qaytarǵan denelerdi g’ana kóre alamız. Túrli deneler bolsa jaqtılıqti túrli qaytaradı. Bunı Ayrim deneler jiltiraq kórinisinen, Ayrimlarınıń gúń girt kórinisinen biliwimiz múmkin. Tegis aynalar ózine túsken jaqtılıqtı 90% ge shekem qaytara aladı. Bunday aynalardıń maydanındaǵı bolıp tabıladı. Jaqtılıq tolqın uzinliginan kishi bolsa, sırttan qaytqan jaqtılıq túsiw nızamına bo'ysinip paralell qaytadı. Eger ólshemi jaqtılıq tolqın uzınlıǵınan úlken bolsa, túsken jaqtılıq hár tárepke shashılıp tarqaladı. Oǵan diffuz (tarqaq) qaytıw dep ataladı. Tarqaq qaytıw sebepli ózinden jaqtılıq shıǵarmaytuǵın denelerdi kóre alamız. Tarqaq qaytqan nur kózdi sharshatpaydi. Usınıń sebebinen, bólmelerdi jaqtılandıriwda tarqaq jaqtılıq payda etiw ushın kúndizgi jaqtılandıriw lampaları jaqtılandıriw lampaları ústine tegislenbegen shıysheli qaqpaq jabıladı.
Ayna siyaqli hám tarqaq qaytıwdı Jaqtiliqtiń qaytıw nızamı arqalı túsindiriw múmkin.
Bunda nur túsiw noqatına ótkerilgen perpendikulyar hám túsken nur arasındaǵı múyesh túsiw múyeshi (α) hám perpendikulyar hám de qaytqan nur arasındaǵı múyesh qaytıw múyeshi (γ) dep ataladı.
Optikalıq disk ortasındag’i tegis ayna qoyıp, oǵan “nurli kórsetkish” (lazer) nurın túrli múyesh astında jóneltirip, jaqtılıqtıń qaytıw nızamınıń tuwrı ekenligine isenim payda etiw múmkin. Tájiriybeni ayna ornına qalıń shıyshe plastinka qoyıp dawam ettireyik. Bunda jaqtılıqtıń qaytıwı menen birgelikte, bir bólegi shıyshe plastinka ishine ótkenligin kóriw múmkin.


Jaqtiliqtiń shag’ılisıwı. Siz Ayrim filmde qápes ishine qoyılǵan ayna aldına barıp qalǵan meshit yamasa basqa haywanlardıń qanday jaǵdayǵa túsip qalǵanlıǵın bir eslep kóriń . Olar ayna ishine kirip qalg’anlig’in ko’riw múmkin. Suw ishkeni kelgen jabayı adamlar da suwda óz sáwlelerin kórip tań lanıwǵa túsedi.
Bul hádiyselerdiń sebebi Jaqtiliqtiń túrli deneler - ayna, suw maydanı, áynek, tegislengen metall ústleri hám basqa buyımlardan qaytıwı bolıp tabıladı. Jaqtılıq hawadan suwǵa túskende onıń bir bólegi qaytadı, bir bólegi suw ishine ótedi. Jaqtiliqtiń qaytıwın úyreniw ushın tómendegi apparattan paydalanıladı (2.1-súwret). Optikalıq disk ortasına tegis ayna qoyıp, oǵan «nurli kórsetkish» (lazer) nurın jibereyik. Sonda aynadan nur qaytqanın kóremiz. Nurdiń túsiw múyeshin ózgertirip kórsek, qaytıw múyeshi de oǵan uyqas túrde ózgerer eken.
Túsiw múyeshi dep, túsken nur menen, nur túsken noqatqa ótkerilgen perpendikulyar arasındaǵı múyesh (α) ke aytıladı. Qaytıw múyeshi retinde qaytqan nur menen, sol noqatqa ótkerilgen perpendikulyar arasındaǵı múyeshke (γ) alınadı. Tájiriybeler soni kórsetedi, qaytıw múyeshi mudamı túsiw múyeshine teń :
α =γ.
Buǵan jaqtılıqtıń shag’ilisiw nızamı dep ataladı.

2.1-súwret 2.2-súwret

Eger buyımnıń maydanı tegis bolǵanda edi, nur odan tek bir tárepke qaytqan hám biz onı sol tárepden kórgen bolar edik. Tiykarınan buyımlardıń maydanında gi’dir-budırlı bolǵanlıǵı sebepli odan jaqtılıq shashılıp ketedi. Shashılǵan nur kózdi sharshatpaydi. Usınıń sebepinen xananı jaritiwshi derekler jaqtılıqtı shashıp jiberetuǵın etiledi.