Kurs jumisi tema: Qaraqalpaq dástanlarında teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń qollanılıwı

Gá yarılqa, gá ǵarǵa,
Endigisin óziń bil. («Qaraqalpaq folklorı, Qoblan dástanı, 112-b»)
Qaraqalpaq tilindegi teńles eki komponentli frazeologizmler kórkem shıǵarmalarda, folklorlıq shıǵarmalarda aytajaq oydı sheber etip, úylesimli etip, ıqshamlap dál jetkeretuǵın súwretlew qurallarınıń qatarına jatadı. Shıǵarmanıń ideyasınıń ayqınlanıwı, tiliniń kórkemliligi, úylesimliligi, sheberligi onda qollanılǵan kórkem frazeologizmlerdiń sóz dizbeklerine de baylanıslı. Demek, frazeologizmlerdiń, sonıń ishinde, teńles eki komponentli túrleriniń qollanılıwı ádebiy shıǵarmaǵa obrazlılıq, tereń mánilik, emocional-ekspressivlik kúsh beredi.

Juwmaq
Frazeologiyalıq sóz dizbekleri tildiń sózlik quramında ózgeshe sıpatqa iye leksikalıq birlik toparın quraydı.Turaqlı sóz dizbekleri ásirler dawamında dóregen. Frazeologizmlerdi kúndelikli turmısta, barlıq stillerde qollanılıw arqalı gápimizdiń obrazlılıǵı,emocionallıq-ekspressivligi artadı, mıń sózdiń túyinin bir yamasa bir neshe sózler menen sheshiw imkaniyatı payda boladı. Sonlıqtan da frazeologiyalıq sóz dizbekleri tildiń qaymaǵı sıpatında kórinedi.
Frazeologiyalıq sóz dizbekleri semantikalıq jaqtan da, emocionallıq-ekspressivlik ótkirligi jaģınan da tildiń qaymaģı, maģızı sıpatında tanılıwı menen qatar, hár qanday milliy tildiń ózgeshe leksika-semantikalıq baylıģı bolıp ta kórinedi.
Frazeologiyalıq sóz dizbekleri tereń mánili, awıspalı hám obrazlı bolıp keledi. Olar kúndelikli sóylew tájiriybesinde pikirdi tolıq, anıq hám tásirli etip jetkeriwde ayrıqsha xizmet atqaradı. Usı kózqarastan frazeologiyalıq sóz dizbeklerine tildıń qaymaǵı dep baha beriledi. Frazeologiyalıq sóz dizbeginiń usınday xizmeti onıń tildiń ózgeshe stillik baylıǵı ekenliginen derek beredi.
Olar, ásirese, publicistikada hám kórkem ádebiyatta stillik maqsette jiyi paydalanıladı.
Frazeologizmler bir neshe sózlerdiń jıynaģınan qurılģanı menen dara-dara sózler sıpatında qaralmaydı. Quramındaģı barlıq sózler jıynalıp bir mánini ańlatıp keledi. Frazeologizmlerdiń quramındaģı hár qanday orınsız ózgeris frazeologizmniń semantikalıq jaqtan da, grammatikalıq jaqtan da buzılıwına alıp keliwi múmkin. Bul nárse frazeologizmdi onıń neshe sózden turıwına qaramastan, leksikalıq bir birlik sıpatında qarap, sózlik quramnıń ayrıqsha bir toparı retinde qarastırıwdı talap etedi.
Teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń quramına kiretuǵın komponentler egizdiń sıńarlarınday usas, ıqsham, teńdey bolǵan eki parallel simmetriyalıq pútinniń eki jartısınan turadı. Biz bul jerde frazeologizmlerdiń semantikalıq tárepin ǵana emes, al onı strukturalıq ózgesheligin esapqa alıp, frazeologiyalıq dúzilmeni payda etiwshi eki teńdey bólektiń hár qaysısın óz aldına komponent dep atadıq. Óytkeni bunday eki komponentli frazeologizmler pútinniń eki jartısı sıpatında kórinedi. Usı pútinniń eki jartısı arasında semantikalıq jaǵınan da, dúzilisi jaǵınan da teńlik ayrıqsha sezilip turadı. Yaǵnıy olar arasında simmetriya bar. Haqıyqatında da bunday qubılıstı pútinniń eki jartısı teńlikti ádette ilimiy tájiriybede simmetriya dep qaraydı.
Bunday teńles eki komponentli frazeologizmler ulıwma tyurkologiyada basqa frazeologizmlerden bólinip alınıp, arnawlı túrde izertlew obyekti bolǵan joq. Frazeologizmlerdiń grammatikalıq qurılısı boyınsha frazeologizmlerdiń bul túri qospa gáp túrindegi frazeologizmlerge kirgizilip, olardıń sintaksislik xızmeti ǵana sóz etilgen.
Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyalıq materialların analizlep qaraǵanımızda onda quramalı qurılısqa iye teńles eki komponentli frazeologizmler júdá kóplep ushırasadı. Bunday frazeologizmler xalqımızdıń bay folklorında sheń jazıwshılarımızdıń tilinde, awızeki sóylewde jiye qollanıladı.
Ulıwmalastırıp aytqanda, qaraqalpaq tilindegi teńles eki komponentli frazeologizmler ápiwayı til birlikleri emes, al olar ıqshaó etip, sulıwlap dúzilgen, sheberlik penen dóretilgen kórkem sóz dizbekleri.
Adam, miynet, ómir, tábiyat hám basqa da qubılıslardı súwretlewde teńles eki komponentli frazeologizmler sóz sheberleri ushın taptırmas tillik baylıq ekenligi sózsiz.
Biz jumısımızdı islew barısında teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń teoriyası menen keńnen tanısıp shıǵıp, bunı biz eki dástan mısalında analizlep shıqtıq. Keleshekte bul jumısımız qaraqalpaq ádebiy tiliniń izertlew obiekti bolıwına isenemiz.