Kurs jumisi tema: Qaraqalpaq dástanlarında teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń qollanılıwı

2.1. “Qoblan” dástanında teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń qollanılıwı.
Qaraqalpaq tilindegi teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń hár komponentiniń teńliginiń saqlanıwı, kórkemlikti kúsheytiwshi ırǵaq penen uyqastıń qatnası, frazeologizmlerdiń usı túriniń tilde saqlanıp, búgingi kúnge shekem qollanılıwına tiykar bolǵan.
Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmler mánisi jaǵınan da, komponentleriniń baylanısıwı jaǵınan da hár túrli bolıp keledi. Solardıń ishinde teńles eki komponentli frazeologizmler ózleriniń sırtqı kórinisi jaǵınan ayrıqsha kózge túsedi. Sebebi, teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń quramındaǵı komponentler bir-biri menen juplasıp kelse, ekinshiden, grammatikalıq forması jaǵınan da bir-birine sáykes keledi.
....qádeli ǵarrı, jigerli jigit, eńkeygen ǵarrı, embeklegen jas qalmay keliń dep, áke bárshesin úsh kúnge deyin tárbiya qılıp, bárshesiniń pátiyasın alıp.... (“Qoblan” dástanı)
Mısalda keltirilgen qádeli ǵarrı, jigerli jigit, eńkeygen ǵarrı, embeklegen jas frazalogizmi qollanılǵan bolıp. Ol avtordıń aytajaq pikirin ıqsham, tásirsheń hám emocional-ekspressivlik mánisin jetkerip beriwde úlken xızmet atqarıp turıptı.
Aspanı pálek kókke jetti,
Qıdırbayday ǵarrınıń,
Otırıp taqatı bolmay,
Turıp paraxatı bolmay. ((«Qaraqalpaq folklorı, Qoblan dástanı, 409-b»)

Otırıp bolmay paraxat,
Turıp bolmay taqat,
Óz elinde mergen bolǵan,
Qırq jigit ertip izine.. («Qaraqalpaq folklorı, Qoblan dástanı, 409-b»)
Joqarıdaǵı mısallarda otırıp taqatı, turıp paraxat bolmaw, otırıp paraxatı, turıp taqatı bolmaw frazeologizmi qollanılǵan bolıp bul eki frazeologizmniń de mánisi birdey yaǵnıy shıdamaw, sabırsızlıq etiw mánisinde. Sonday-aq, basqa da shıǵarmalarda otırıp waqtı, turıptaqatı bolmaw frazeologizmi de qollanıladı.
Ay dese awzı, kún dese júzi,
Dúnyaǵa eki sulıw kelse birewi,
Áger birew bolsa tap ózi.
Ádette til óziniń xızmeti, mazmunı, sonday-aq, qurılısı boyınsha dinamikalıq udayı rawajlanıwda bolatuǵın úzliksiz sistema ekenligi belgili. Bul tildiń sózlik quramında, onıń tariyxıy rawajlanıw dinamikasında ayqın kórinedi. Teńles eki komponentli frazeologizmlerge de usı jaǵday sózsiz tán. Máselen, joqarıdaǵı mısalda ay, kún sózleri kóp mánili sózlerden ibarat. Bul jerde ay dese awzı bar, kún dese kózi bar teńles eki komponentli frazeologizmi ay dese awzı, kún dese júzi dep qollanılǵan. Bul da sol frazanıń sheber qollanılǵanınan dárek beredi.