Kurs jumisi tema: Qaraqalpaq dástanlarında teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń qollanılıwı

II.BAP. QARAQALPAQ TILINDE TEŃLES EKI KOMPONENTLI FRAZEOLOGIZMLER
2.1. Teńles eki komponentli frazeologizm haqqında sıpatlama
Frazeologizmler senatikalıq mánisi jaǵınan da, grammatikalıq qurılısı kóz qarasınan da, stillik-funkcionallıq qollanılıwı boyınsha da tildiń basqa birliklerinen ózine tán belgileri menen ayırılıp turatuǵın til birliklerinen esaplanadı. Qaraqalpaq tiliniń bay frazeologiyalıq materialların qarastırǵanımızda, olardıń hár qıylı dúzilmeler (konstrukciyalar) sıpatında kózge taslanatuǵınlıǵın kórdik. Máselen, dúzilisi jaǵınan bir bólekten turatuǵın frazeologizmler: tóbe sheshı tik turıw, tili qısqa bolıw, betine kelmew, kózdi ashıp jumǵansha, iyt ólgen jer, awzı jeńil, ayaq alıs, júrek jutqan, iyt mutı, barımına barıw t.b. Frazeologizmlerdiń ishinde quramalı dúziliske iye bolǵan teńdey eki bólekten turatuǵın dúzilmeler de tilimizde kóplep ushırasadı: ot bası, oshaq bası, kóylegi kók, tamaǵı toq, otırsa opaq, tursa sopaq, birde biye, birde túye, bir ayaǵı górde, bir ayaǵı jerde t.b. Bunday dúzilmege iye bolǵan frazeologizmlerdiń hár bir bólegi ádette ádebiy tildiń ólshemine sáykes pauza arqalı bólinip aytılıwdı talap etedi, otırsa opaq/ tursa sopaq, ishkeni aldında/ishpegeni artında. Tilimizdegi usınday ekewi teńdey bólekten turatuǵın, ózine tán bolǵan ózgesheliklerge iye ayrıqsha dúzilme sıpatında kózge taslanatuǵın eki komponentli frazeologizmler sóz dizbekleriniń bunday túrin teńles eki komponentli frazeologizmler dep atawdı maqul kórdik⁵. Teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń quramına kiretuǵın komponentler egizdiń sıńarlarınday usas, ıqsham, teńdey bolǵan eki parallel simmetriyalıq pútinniń eki jartısınan turadı. Biz bul jerde frazeologizmlerdiń semantikalıq tárepin ǵana emes, al onı strukturalıq ózgesheligin esapqa alıp, frazeologiyalıq dúzilmeni payda etiwshi eki teńdey bólektiń hár qaysısın óz aldına komponent dep atadıq. Óytkeni bunday eki komponentli frazeologizmler pútinniń eki jartısı sıpatında kórinedi. Usı pútinniń eki jartısı arasında semantikalıq jaǵınan da, dúzilisi jaǵınan da teńlik ayrıqsha sezilip turadı. Yaǵnıy olar arasında simmetriya bar. Haqıyqatında da bunday qubılıstı pútinniń eki jartısı teńlikti ádette ilimiy tájiriybede simmetriya dep qaraydı.
Bunday teńles eki komponentli frazeologizmler ulıwma tyurkologiyada basqa frazeologizmlerden bólinip alınıp, arnawlı túrde izertlew obyekti bolǵan joq. Frazeologizmlerdiń grammatikalıq qurılısı boyınsha frazeologizmlerdiń bul túri qospa gáp túrindegi frazeologizmlerge kirgizilip, olardıń sintaksislik xızmeti ǵana sóz etilgen.
Frazeologizmlerdiń komponentleri arasındaǵı teńleslik máselesi tuwralı tyurkologiyada birinshi ret akademik S.K.Keńesbaev óziniń bir qatar miynetlerinde sóz etedi. Ol óziniń “Qazaq tilindegi frazalıq qos sózler” degen maqalasında⁶ jup sózlerge baylanıslı “ideomalıq” yamas “frazeologiyalıq jup birlik” (oborot) dep atalǵan burın izertlenbegen máseleni ortaǵa qoyadı. Avtor jup sózler menen “Áy der áje joq, qoy der xoja joq; aqay joq, toqay joq” usıǵan frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń kóp ǵana ulıwmalıq qásiyetlerge iye ekenligin aytadı. Olardıń dúzilislik, uqsaslıqların kórsetedi. Tildegi bunday frazeologizmlerge “ózgeshe bir kopulyaciya jolı menen dizbeklese baylanısqan parallel frazeologizmler” degen anıqlama beredi. Avtor “jup sóz” kategoriyasına sıpatlama bere otırıp ayırım turaqlı frazalardıń mánisi hám qurılısı jaǵınan jup sózlerge uqsas táreplerin kórsetedi. Ol frazeologizmlerdiń bir izertlep otırǵan toparın “qos sózdi frazalar” dep ataydı⁷.
Frazeologizmlerdi jup sóz quramına kirgiziw ideyası B.Manasbaevtıń anıqlamasında da kórinedi: “frazeologizmlerge ideoma, fraza, naqıl-maqallar jatadı. Sonıń menen birge qáliplesken tıyanaqlı frazeologiyalıq toparǵa jatatuǵın bir tarawı –jup sózler. Qazaq tilindegi jup sózler forma jaǵınan da, semantikalıq jaǵınan da túrli-túrli bolıp keledi. Jup sózlerdiń sırtqı belgileri: a) defis arqalı jazıladı: tálim-tárbiya, b) útir arqalı jazıladı: uzın arqan, keń tusaw”⁸.
Avtor jup sózlerdi frazeologiyalıq toparǵa kirgizip, al teńles eki komponentli frazeologizmlerdi jup sózlerdiń bir túri dep esaplaydı.
Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyalıq materialların analizlep qaraǵanımızda onda quramalı qurılısqa iye teńles eki komponentli frazeologizmler júdá kóplep ushırasadı. Bunday frazeologizmler xalqımızdıń bay folklorında sheń jazıwshılarımızdıń tilinde, awızeki sóylewde jiye qollanıladı.
Teńles eki komponentli frazeologizmler kóbinese tórt sózden ibarat bolǵan eki jay gápten-teńdey baylanısqan eki komponentten turadı. Mısalı:
Ún joq, tún joq.
Quda da ǵarq, qudaǵay da ǵarq,
Awıl aymaǵı menen, bota baylaǵı menen,
Ay dese awzı bar, kún dese kózi bar.
Bul teńdey eki komponentli frazeologizmler simmetriyalı dúzilmeden quralǵan. Simmetriyalı dúzilme hár komponenttiń sáykes aǵzalarınıń bir-biri menen fonetikalıq, grammatikalıq, semantikalıq jaqtan sáykeslesip keliwi arqalı dóreledi. Teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń tábiyatına tán bolǵan usınday ózgeshelikler olardıń komponentleriniń turaqlılıǵın, tutaslılıǵın, únlesliligin, uyqasın támiynleydi.
Frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń quramı menen qurılısı ayırım jaǵdaylarda semantikalıq jaqtan azlı-kópli ózgeriske ushıraǵan túrleri kórkem shıǵarmalarda, ásirese, poeziyada kóp ushırasadı. Usı másele jóninde S.Isaev: “Kórkem shıǵarmada belgili dárejede jazıwshı intellektine qaray geybir erkinlik, formal túrde ulıwma normadan (awısıw) shıǵıw, grammatikalıq sistemanıń, zańlılıqtıń buzılıwı, anomaciyalıq (ádetten tıs), metabazislik (sóz shaqaplarınıń basqa xızmette jumsalıqı) qubılıslar bolıp otıradı”⁹, -deydi. Usı aytılǵan tillik qubılıslar teńles eki komponentli frazeologizmlerde de anıq kórinedi.
Frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń quramındaǵı sózlerdiń basqa sózler menen awmastırılıp beriliwi, yaǵnıy kontaminaciyalanıwınıń óz sebepleri bar. Teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń kórkem shıǵarmalarda kórkemlilik hám stillik maqsetlerge bola ózgertilip qollanılıwı hár túrli usıllar arqalı júzege asadı.
Teńles eki komponentli frazeologizmlerdrgi ellipsislik qubılıs (bir komponenttiń túsirilip qollanılıwı). Usı usıl menen qollanılǵan frazeologizmlerdiń tek qurılısında ǵana emes, al semantikalıq tárepinde ózgeris bolıwı múmkin. Bir jaǵdaylarda eki komponenttiń bir sıńarı qollanılǵan menen, jup komponent arqalı beriletuǵın máni tolıq berilse, al ayırım jaǵdaylarda dástúriy mániden sál awısıp, basqasharaq mazmundı, waqıyanı, qubılıstı bildiriwi de múmkin.
Biz bul kurs jumısımızda folklorlıq qaraqalpaq xalıq dástanlarda teńles eki komponentli frazeologizmlerdi kórip shıǵamız.