Kurs jumisi tema: Qaraqalpaq dástanlarında teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń qollanılıwı

1.1. Ulıwma hám túrkiy til biliminde frazeologizmlerdiń izertleniwi
Turaqlı sóz dizbekleri yamasa frazeologizmlerdi úyrenetuǵın taraw frazeologiya bolıp esaplanadı. Frazeologiya basqa tarawlarǵa qaraǵanda jas taraw bolıp, onı sistemalı túrde úyreniw tek ótken ásirdiń 40-50 jıllarınan baslanǵan edi. Túrkiy tillerdiń grammatikalıq qurılısın úyreniwshi ilimpazlar komponentlerge ajıralmaytuǵın birikpelerdiń tilde qollanıw ózgesheliklerine de áhmiyet berip kelgen. Bunday komponentlerdiń funkcional tárepten sózge jaqın ekenligin esapqa alıp, ayırım tyurkologlar olardı leksikalıq sóz komponentleri yáki leksikalıq birlikler dep esaplaǵanlar hámde sintaksis yáki sóz jasalıw tarawlarınıń úyreniw obyekti ishine kirgizgen.
Basqa ilimpazlar bolsa bunday birikpelerdi leksikalizaciyalasqan birikpeler yáki leksikalıq mánige iye bolǵan jabıq komponentler dep esaplap, olar sintaksiske de, sóz jasalıwǵa da baylanıslı bolmay, til iliminiń ǵárezsiz úyreniw obyekti bolıwı kerek, degen pikirdi alǵa súrgen. Sonday-aq, túrkiy tillerde frazemalar gáptiń ajıralmas bólekleri bolıp, olar leksikologiya yáki frazeologiyanıń úyreniw obyekti bolıwı lazım, degen qaraslar da 60-jıllardan baslap-aq júzege kele baslaǵan edi¹.
Túrkiy frazeologiyanıń baslawshıları, hesh shubhasız, S.K. Keńesbaev hám Sh.U. Raxmatullaevlar esaplanadı. Olardıń ótken ásirdiń 40-jılları ekinshi yarımı hám 50-jıllarında júzege kelgen izlenisleri túrkiy frazeologiyanıń qáliplesiwi hám rawajlanıwında úlken rol oynadı² .
Keyingi 60-70 jıl dawamında túrkiy tillerdegi frazemalardı intensiv úyreniw tarawında zárúr jeńisler qolǵa kirgizildi. Bul dáwirde S.N. Muratovtıń «Túrkiy tillerde turaqlı sóz dizbekleri» (1961) atlı monografiyası, Sh.U.Rahmatullaevtıń «Ózbek frazeologiyasınıń ayrırım máseleleri» (1966), G.A. Bayramovtıń «Ázerbayjan tili frazeologiyasınıń tiykarları» (1970), G.X. Axunzyanovtıń «Idiomalar» (tatar tili materialları tiykarında izertlew, 1974), Z.G. Uraksinniń «Bashqurt tili frazeologiyası» (1975), M.F.Chernovtıń «Házirgi zaman chuvash tili frazeologiyası» (1988), N.Sh. Shammaevanıń «Inglis hám túrkmen tillerindegi frazeologiyalıq birliklerdiń salıstırma úyreniwi» (1994) atlı doktorlıq dissertaciyaları, ilimiy maqalaları jaratıldı.
Ózbek frazeologiyası haqqında dáslepki ilimiy jumıslar ótken ásirdiń 50-jıllardıń basında júzege keldi. Olardıń qatarına Sh.Rahmatullaev, Ya.D.Pinxasov, A.Shomaqsudov, M.Xusaynovlardıń kandidatlıq dissertaciyaların kirgiziw múmkin. Bul miynetlerde ózbek tilindegi frazemalar akademik V.V.Vinogradovtıń struktural-semantikalıq dúzilisi tiykarında talqılanadı, frazemalar frazeologiyalıq ótlesiwler, frazeologiyalıq birlikler, frazeologiaylıq dizbeklerge ajıratıladı. Sonday-aq, bul miynetlerde ózbek tilindegi jeke sózlerden ibarat obrazlı frazeologizmlerdiń de bar ekenligi aytılǵan. Máselen, Sh. Rahmatullaevtıń kandidatlıq dissertaciyasında suwpı, qıyamet, qıyamette, aqırette, látte, duzlaw, quwırıw sıyaqlı awıspalı mánisi tuwra mánisinen uzaqlasıp, ózara omonimlik dárejesine jetken yáki tiykarǵı mánide qollanıwdı joǵaltıp, awıspalı mánide ǵana qollanılatuǵın sózler frazeologiyalıq yáki idiomatikalıq sózler dep atalǵan edi³ .
Sh. Rahmatullaev monagrafiyasınıń jáne bir xarakterli tárepi sonda frazeologiyalıq omonimlerdi frazeologiyalıq paronimler hám frazeologiyalıq paraformalardan parıqlawǵa umtılıwı menen belgilenedi. Ilimpazdıń tastıyıqlawınsha, ózara frazeologiyalıq omonimler hám frazeologiyalıq paronimler, sonday-aq frazeologiyalıq omoformalar hám frazeologiyalıq paraformalar bir-birine sonshelli uqsas boladı, olardan biri ornına ekinshisin qáte qollanıp jiberiw múmkin. Eger frazemalar quramındaǵı ózara bir komponenti menen parıqlansa, olardı frazeologiyalıq paronimler dep júritiw múmkin boladı. Máselen, kewlin kóteriw – kewli kóterildi hám kewlin tawday kóteriw – kewli tawday kóterildi kibi. Eger bazıbir frazeologizmler biri ekinshisinde joq grammatikalıq qáliplesiw sistemasına iye bolsa, frazeologiyalıq paraformalar haqqında aytıw orınlı boladı. Máselen, jan(ı) kirdi – janın kirgiziw hám jan kirdi-jan kirgiziw kibi frazeologizmler.
Qaraqalpaq tilinde frazeologiyalıq sóz dizbekleri birinshi ret E.Berdimuratovtıń “Házirgi qaraqalpaq tili.Leksika” (Nókis,1964) atlı miynetinde sóz etilgen bolsa, bunnan keyin “Házirgi qaraqalpaq tili.Leksikologiya“ miynetinde de frazeologizmler haqqında sóz etedi. Qaraqalpaq tilindegi turaqlı sóz dizbekleri boyınsha bir qansha sózlikler dúzilgen. Olardan J.Eshbaev tárepinen qaraqalpaq tiliniń qısqasha frazeologiyalıq sózligi, T.Jumamuratov tárepinen mektep oqıwshılarına arnalǵan russha-qaraqalpaqsha frazeologiyalıq sózlik, Qaraqalpaqsha-russha sózlikte frazeologizmlerdiń beriliwin S.Naurızbaeva, G.Bekbergenova hám B.Shaniyazov tárepinen qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları hám olardıń rus hám inglis tillerindegi sáykeslikleri tiykarında sózlik, Q.Qoshanov, A.Umarov, G.B.Nurabaeva tárepinen qaraqalpaq mektepleriniń 5-9-klaslarına arnalǵan rus tiliniń frazeologiyalıq sózligi, Q.Qoshanovtıń qısqasha russha-qaraqalpaqsha frazeologiyalıq sózligi, Q.Paxratdinov hám Q.Bekniyazov tárepinen qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası boyınsha sózlikler basılıp shıqtı.
Qaraqalpaq tilindegi teńles eki komponentli frazeologizmler boyınsha G.Aynazarovanıń “ Qaraqalpaq tilinde teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń leksika-semantikalıq hám stillik ózgeshelikleri “ miyneti bar . A.Bekbergenov miynetinde frazeologizmlerdiń stillik qollanılıw ózgesheliklerin sóz etedi.
Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń ayırım máseleleri bir qatar ilimiy maqalalarda sóz etiledi. Frazeologizmlerdiń kórkem shıǵarmalarda qollanılıwı jóninde bir qatar maqalalar járiyalandı.Máselen E.Berdimuratov, G.Aynazarovanıń “Qırıq qız“ dástanınıń leksikasında frazeologizmler hám olardıń eki komponentli túrleriniń qollanılıwı haqqında, Sh.Ábdinazımovtıń “Berdaqtıń frazeologiyalıq jańashıllıǵı”, A.Qayıpovtıń “Frazeologizmlerdiń kórkem ádebiytta qollanılıw ózgeshelikleri“, ”Qaharmanlıq dástanlardaǵı frazeologiyalıq sinonimler”, atlı ilimiy maqalalardı atap kórsetiwge boladı. J.Eshbaev, A.Bekbergenov, G.Aynazarova, K.Karimov, Q.Ábdimuratov, A.Pirniyazova, J.Táńirbergenov, B.Yusupova hám t.b. avtorlıǵında járiyalanǵan maqalalarda frazeologizmler leksika, stilistika, leksikografiya tarawlarına qatnaslı úyrenildi. G.Aynazarova hám J.Táńirbergenov tárepinen Alma-Ata hám Bakude ilimiy jurnallarda maqalalar járiyalandı. «Qaraqalpaq tili frazeologiyasınıń aktual máseleleri» (2011) atamasındaǵı toplamda frazeologizmlerdiń mánilik hám grammatikalıq ózgeshelikleri, oqtıw usılları hám t.b. máseleler sóz etildi. B.Reymova inglis hám qaraqalpaq tillerindegi, R.Mámbetova, G.Sultangulova, T.Kann tárepinen rus hám qaraqalpaq tillerindegi, Sh.Abdullaeva ózbek hám qaraqalpaq tillerindegi, Sh.Qudiyarova qaraqalpaq hám qazaq tillerindegi frazeologizmler boyınsha maqalalar járiyaladı. Izertlewlerdiń júdá az sanda bolıwı qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń ele arnawlı ilim-izertlew jumıslarında tallaw jasalatuǵın tárepleriniń kóp ekenin kórsetedi⁴ .