L. B. Okun Elementar bóleksheler

ITF — L.D.Landau atındaǵı Teoriyalıq fizika institutı (Shernogolovka). 
ITEF — Teoriyalıq hám eksperimentallıq fizika institutı (Moskva). 
IFVE — Joqarı energiyaları fizikası institutı (Serpuхov, Protvino). IFVE da energiyası 76 GeV 
bolǵan protonlıq tezletkish isleydi (saqıynasınıń perimetri 1,5 km), hám hár bir dástedegi 
bólekshelerdiń energiyası 3 TeV bolǵan protonlar menen antiprotonlardıń qarama-qarsı baǵıtta 
tarqalatuǵın tezletkishtiń qurılısınıń baslanıwı názerde tutılǵan (saqıynasınıń perimetri 20,7 km). 
IYaI — Yadrolıq izertlewler institutı (Moskva). IYaI diń quramına Baksan neytrinolıq 
observatoriyası hám Moskvanıń qasındaǵı Troick qalasında salınıp atırǵan energiyası 400 MeV 
bolǵan joqarı dállikke iye sızıqlı protonlıq tezletkish kiredi. 
Kalibrovkalıq simmetriya — lagranjiannıń parametrleri keńisliklik-waqıtlıq koordinatalardan 
ǵárezli bolǵan qanday da bir úzliksiz túrlendiriw gruppasına qarata invariantlıǵı (Li gruppaları). 
Buzılmaǵan kalibrovkalıq simmetriyalardıń parametrleri fotonlardıń zaryadlanǵan 
bóleksheler menen tásirlesiwin táriyipleytuǵın 𝑈(1)
𝑒𝑚
Abel gruppası hám glyuonlardıń bir biri 
jáne kvarklar menen reńli tásirlesiwin (c indeksi ingliz tilindegi colour sózinen) táriyipleytuǵın 
Abellik emes 𝑆𝑈(1)
𝑐
gruppası. 
Spontan túrde buzılmaǵan kalibrovkalıq simmetriyalardıń parametrleri elektr-ázzi 
tásirlesiwdiń standart modelindegi 𝑆𝑈(2)
𝑊
× 𝑈
𝑌
gruppası (W indeksi ingliz tilindegi weak sózi 
ázzi spinge, al Y indeksi ázzi giperzaryadqa juwap beredi) hám ullı birlesiw modelleriniń gruppaları 
[SU(5), SO(10) h.t.b.] bolıp tabıladı 
Kalibrovkalıq simmetriyanı ápiwayı emes júzege keltiriw massaǵa iye bolmaǵan kalibrovkalıq 
vektorlıq maydanlardıń bar bolıwın talap etedi (fotonlardıń, glyuonlardıń, W- hám Z-bozonlardıń, 
X- hám Y-bozonlardıń bar bolıwın). Kalibrovkalıq simmetriyanıń spontan buzılıwınıń aqıbetinde 
olardıń geyparaları massaǵa iye boladı. 
"Kalibrovkalıq invariantlıq" termini (nemis tilinde Eichinoarianz) Veyl tárepinen 1919-jılı 
kirgizildi hám ol bul termindi masshtablıq invariantlıq mánisinde paydalandı (ol birden bir elektr-
gravitaciyalıq maydannıń teoriyasın dúziwge sátsiz túrde urındı). Keyinirek, kvantlıq meхanika 
dóretilgennen keyin, kalibrovkalıq túrlendiriw dep zaryadlanǵan bólekshelerdiń tolqın 
funkciyasınıń fazasınıń
𝜓 → 𝜓
′
= 𝜓𝑒
𝑖𝑒 𝛼(𝑥)
hám
𝐴
𝜇
→ 𝐴
𝜇
′
= 𝐴
𝜇
+ 𝜕
𝜇
𝛼 
elektromagnit potencialdıń bir waqıttaǵı túrlendiriliwi atala basladı (V. A. Fok, 1927-jıl; Veyl, 
1929-jıl). Rus ilimiy ádebiyatında kalibrovkalıq túrlendiriwlerdi jiyi gradientlik dep atadı, biraq 
sońǵı jılları bul termin siyrek ushırasatuǵın boldı. Ingliz tilindegi ilimiy ádebiyatta kalibrovkalıq 
túrlendiriwlerdi belgilew ushın gauge transformation hám gauge invariance terminleri 
paydalanıladı. 
Kvant (nemis tilinde Quant, latın tilinde quantum — neshe) hár qıylı bolǵan bir neshe mániske 
iye: 

---

116 
Maydannıń kvantı — berilgen maydannıń elementar qozıwı bolǵan bólekshe; mısalı, foton — 
jaqtılıq kvantı (γ-kvant) — elektromagnit maydannıń qozıwı, elektronlar hám pozitronlar — 
elektronlıq-pozitronlıq maydannıń kvantları. 
Energiyanıń kvantı — sistemanıń (mısalı, atomnıń) bir energiyalıq qáddiden ekinshi qáddige 
ótkende qanday da bir bólekshe tárepinen alıp ketiletuǵın energiyanıń porciyası (energiyanıń 
kvantı haqqında gáp etilgende kóbinese fotonlardı názerde tutadı). 
Háreket kvantı — universallıq dúnyalıq turaqlı 1,0545887(57) ·10
-27
erg·sek, kvantlıq 
meхanikada fundamentallıq orındı iyeleytuǵın Plank turaqlısı.