L. B. Okun Elementar bóleksheler

Qos β-ıdıraw — Yadronıń zaryadı eki birlikke ózgeretuǵın hám eki elektron (yamasa eki 
pozitron) shıǵarılatuǵın atom yadrosınıń β-ıdırawı. Principinde qos β-ıdırawdıń eki tipiniń bolıwı 
múmkin: eki neytrinolıq 2𝛽(2𝜈) hám neytrinosız 2𝛽(0𝜈). β-ıdırawdıń eki túriniń birewi de 
házirshe isenimli túrde baqlanbadı. 
Awdarıwshıdan: qos beta-ıdıraw radioaktiv ıdıraw processleriniń ishindegi eń siyrek 
ushırasatuǵını bolıp tabıladı. Bul process isenimli túrde baqlanǵan 14 nuklidtiń barlıǵında yarım 
ıdıraw waqıtı 7·10
8
jıldan úlken, al 
128
Te nuklidinde bolsa yarım ıdıraw waqıtı
(3,5 ± 2,0)⋅10
24
jıl. 
Bul shama barlıq radioaktivli nuklidlerdiń ishindegi absolyut rekord bolıp esaplanadı.
DEZI (DESY — Deutsches Electronen-Synchrotron) — Gamburg (Germaniya) qalasına jaqın 
jaylasqan laboratoriyanıń hám onda isleytuǵın tezletkishtiń ("Nemis elektronlı tezletkishi") 
ataması. 1964-jılı iske túsken, elektronlardıń maksimallıq energiyası 7,5 GeV. DEZI tezletkishiniń 
bazasında DORIS (DORIS) bir birine qarma-qarsı baǵıtta qozǵalatuǵın elektron-pozitronlıq 
dásteler isleydi. 1978-jılǵı báhárden baslap hár bir dásteniń energiyası 5 GeV ke, al 1982-jıldıń 
jazınan baslap 5,4 GeV ke shekem kóterildi. Bunday energiyalarda ipsiloniydiń qáddileriniń 
rezonanslıq tuwılıwı baqlandı. Sonıń menen birge, DEZI laboratoriyasında bir birine qarama-qarsı 
qozǵalatuǵın dástelerge iye PETRA (PETRA) tezletkishi isleydi hám elektronlarınıń energiyası 30 
GeV, protonlarınıń energiyası 800 GeV, saqıynasınıń uzınlıǵı 7 km, bolǵan GERA (HERA) 
elektronlıq-protonlıq kollayderi qurılmaqta. GERA (HERA) kollayderiniń 1990-jılı iske túsiwi 
názerde tutılǵan. 
Awdarıwshıdan: GERA (HERA) kollayderiniń jumısı 1992-jılı baslandı. Onıń saqıyna tárizli 
tonneli jerdiń astında 15-30 m tereńlikte jaylasqan hám uzınlıǵı 6,3 km ge teń. Kollayderde 
massalar orayı sistemasındaǵı energiyası 314 GeV ke teń elektronlardıń yamasa pozitronlardıń 
protonlar menen soqlıǵısıwı baqlandı. Ol birinshi hám házirgi waqıtlarǵa shekemgi birden-bir 
lepton-protonlıq kollayder bolıp qalmaqta.
HERA óziniń programmasın tabıslı túrde juwmaqladı hám 2007-jılı 30-iyun kúni jumıs islewin 
toqtattı. 
Diagonallıq — bul termin oǵan sáykes keletuǵın ańlatpanıń bazı bir matricanıń bas 
diagonalında turǵanlıǵın ańǵartadı. Diagonallıq fermionlıq toqlardı qaraǵanda baǵanasına 𝜓
𝑚
operatorları, qatarlarǵa 𝜓̅
𝑛
operatorları, al hár bir kletkaǵa 𝜓̅
𝑛
𝜓
𝑚
tipindegi 𝑗
𝑛𝑚
toǵı juwap 
beretuǵın matrica haqqında gáp etiledi. Diagonallıq toq dep 𝑛 = 𝑚 shárti orınlanatuǵın hám 
soǵan sáykes bóleksheni ózine ótkeretuǵın toqqa aytadı. Eki toqtıń diagonallıq tǝsirlesiwinde 
soǵan usaǵan 𝑗
𝑚
+
𝑗
𝑛
matricasındaǵı 𝑚 = 𝑛 kletkası haqqında gáp etiledi. Diagonallıq toqlar hám 
tásirlesiwler olarǵa qatnasatuǵın fundamentallıq bólekshelerdiń aromatların ózgertpeydi.