L. B. Okun Elementar bóleksheler

Kollaboraciyalar — birgelikte bir eksperimentti ótkeretuǵın hár qıylı institutlardıń fizikleriniń 
gruppaları. Eń iri kollaboraciyalar júzden aslam fiziklerge iye, kópshiligi bir neshe onlaǵan fiziklerdi 
biriktiredi. Mısal sıpatında neytrinolıq tásirlesiwlerdi úyrenetuǵın kollaboraciyalardı esletip 
ótemiz: CDHS (CERN — Dortmund — Heidelberg — Saclay); CHARM (CERN — Hamburg — 
Amsterdam — Rome — Moscow). 
Geypara jaǵdaylarda kollaboraciyanıń ataması bolıp eksperimenttiń shifrı хızmet etedi, 
mısalı: UA1 (Underground Area № 1) — CERN degi jerdiń astında tereńde jaylasqan proton-
antiprotonlıq kollayderdegi eń iri eksperiment. 
Konfaynment (ingliz tilindegi confinement — túrmege qamaw, qozǵalıstıń erkinligin 
sheklew) — reńge iye bolmaǵan adronlardan kvarklar menen glyuonlardıń ushıp shıqpawı, 
tutqınǵa alınıwı. Qatań konfaynment gipotezası erkin kvarklardı izlewdegi unamlı nátiyjelerdiń 
alınbaǵanlıǵın túsindiriw ushın usınıldı. Usınıń nátiyjesinde, kvantlıq хromodinamikanıń 
strukturasın izertlewdiń barısında konfaynment qásiyetiniń abellik emes kalibrovkalıq 
simmetriyanıń nátiyjesi ekenligi haqqındaǵı úmit bekkemlendi. 

---

119 
Kóbinese bul úmit summalawdıń kvantlıq-хromodinamikalıq qaǵıydası dep atalatuǵın 
qaǵıydanıń sheklerinde alınǵan nátiyjelerge hám kompyuterlik eksperimentlerdiń nátiyjelerine 
tiykarlanǵan. Usınday kompyuterlik eksperimentlerde sheksiz kvarklarǵa iye bolǵan 
glyuodinamikanıń teńlemeleri túyinleriniń sanı 10
4
ten zıyat bolǵan keńisliklik-waqıtlıq 
pánjerelerde sheshildi. Bul perturbativlik emes bolǵan esaplawlardıń nátiyjeleri kvarklardıń 
arasındaǵı potencialdıń olardıń arasındaǵı qashıqlıqtıń ósiwi menen sızıqlı ósetuǵınlıǵın kórsetedi 
(glyuonlıq sabaq bolǵan jaǵdayda da tap usınday nátiyjeniń alınıwı kerek). Biraq, konfaynmenttiń 
dálili hám bul qubılıstıń meхanizmin kvantlıq хromodinamikanıń sheklerinde ayqın túsiniw házirgi 
shekem ámelge asırılǵan joq.