L. B. Okun Elementar bóleksheler

Kvarklıq kondensat — 𝜓̅𝜓 operatorınıń nolge teń emes bolǵan vakuumlıq ortashası, bul 
jerde 𝜓 - kvarktı joq etiw hám antikvarktı tuwdırıw operatorı, a 𝜓̅ - kvarktı tuwdırıw hám 
antikvarktı joq etiw operatorı. Kvarklıq kondensat 〈0|𝜓̅𝜓|0〉 túrinde belgilenedi. Ol perturbativlik 
emes qubılıs bolıp tabıladı. Onıń payda bolıwı kvantlıq хromodinamikanıń kirallıq invariantlıǵın 
buzadı. Mezonlarǵa tiyisli bolǵan eksperimentallıq maǵlıwmatlardı teoriyalıq tallaw jeńil kvarklar 
ushın 

---

118 
〈0|𝜓̅𝜓|0〉 ≈ −(1/4 𝐺𝑒𝑉)
3
teńliginiń orınlanatuǵınlıǵı kórsetedi. 
Kirallıq invariantlıq — ayırım alınǵan shep spirallıq hám oń spirallıq spinorlardıń izotoplıq 
(yamasa soǵan usaǵan úzliksiz gruppalardaǵı) túrlendiriwlerge qarata invariantlıǵı. Eger u- hám 
d-kvarklardıń massaları nolge teń bolǵanda kvantlıq хromodinamika kirallıq-invariant [𝑆𝑈(2)
𝐿
×
𝑆𝑈(2)
𝑅
- simmetriyaǵa iye] bolǵan bolar edi. Bunday jaǵdayda kvarklardıń shep hám oń spirallıq 
halların bir birinen ǵárezsiz izotoplıq aylanıwlarǵa alıp kelgen bolar edi. Shep hám oń spinorlarǵa 
tásir etetuǵın generatorlardıń summası ádettegi izotoplıq aylandırıwlardıń generatorların beredi. 
Olardıń ayırması usı generatorlar tásir etetuǵın hallardıń juplıǵın ózgertetuǵın izotoplıq 
aylandırıwlardıń psevdoskalyarlıq generatorların beredi. 
Kvarklar erkin halda jasamaytuǵın, al olardı ózleriniń ishine alatuǵın nuklonlar massaǵa iye 
bolǵanlıqtan kvantlıq хromodinamikanıń qatań túrdegi kirallıq invariantlıǵı tek sızıqlı emes bolıp 
júzege kelgen bolar edi. Bunday sızıqlı emes realizaciya ushın massaǵa iye bolmaǵan π-
mezonlardıń kerek ekenligin kórsetiwge boladı. Bunday jaǵdayda, nollik impulske iye π-
mezonlardıń sanları hár qıylı bolǵan halları energiya boyınsha azǵınǵan, al joqarıda esletilip 
ótilgen psevdoskalyar generatorlar usınday π-mezonlardıń sanları jup hám taq bolǵan hallardı bir 
birine ótkeredi. 
u- hám d-kvarklardıń massaları kishi, biraq nolge teń bolmaǵanlıqtan tábiyatta tek juwıq 
túrdegi kirallıq invariantlıq orın aladı. Usınıń nátiyjesinde π-mezonlar massaǵa iye, biraq, bári-bir, 
massaları basqa adronlardıń massalarınan ádewir kishi. 
"Kirallıq" sózi grek tilindegi "хeir" - qol sózinen kelip shıqqan. 
Klassifikaciya — obъektlerdiń yamasa qubılıslardıń klasslar boyınsha tarqalıwı. 
Klassifikaciyanıń hár qıylı tiplerine keltirilgen kóp sanlı mısalları usı kitaptıń betlerinde ushırasadı. 
Fizikanıń sheklerinen sırttaǵı klassifikaciyaǵa mısal argentinalı jazıwshı Хorхe Luis Borхestiń 
(1899—1986) Djon Uilkinstiń analitikalıq tili" essesinde keltirilgen. Bul essede Borхes shıǵıs 
enciklopediyasınan (shıǵıs enciklopediyasınan dep jazılǵan) citata keltiredi (qarańız: Хorхe Luis 
Borхes. Proza raznıх let.— M.: Raduga, 1984, s. 218): 
"Haywanlar mınalarǵa bólinedi: a) Imperatorǵa tiyisli, b) balzamlanǵan, v) úyretilgen, g) sút 
shoshqalarınday, d) sirenlerge usaytuǵın, e) ertektegi haywanlarǵa usaytuǵın, j) qańǵıp júrgen 
iytlerge usaytuǵın, z) bul klassifikaciyaǵa kirgizilgenlerge, i) aqılı joqtay bolıp qutırǵan, k) sheksiz 
kóp, l) túyeniń júninen soǵılǵan juqa kistoshka menen súwreti salınǵan, m) hám basqa, n) házir 
ǵana gúzelerdi sındırǵan, o) alıstan qaraǵanda shıbınday bolıp kórinetuǵın". 
Eger fizikanıń qanday da bir tarawınıń klassifikaciyası joqarıdaǵı haywanlardıń 
klassifikaciyasın eske túsiretuǵın bolsa, onda bul Siziń bul tarawdı tolıq úyrenbegenińizdi bildiredi. 
Tarawdı uqsaslıq joǵalǵansha úyrenińiz.