L. B. Okun Elementar bóleksheler

Glyubol (yamasa glyuoniy) — eki yamasa onnan da kóp valentli glyuonlardan turatuǵın hám 
valentli kvarklarǵa iye bolmaǵan reńsiz adronlıq (mezonlıq) sistema. Glyubollardıń bar ekenligi 
kvantlıq хromodinamika tárepinen boljanadı. Bul bólekshelerdi awır kvarkoniylerdiń ıdırawınıń 
ónimleriniń, solardıń ishinde 𝐽/𝜓- hám ϒ-mezonlardıń arasınan izlew kerek. 1981-jılı 𝐽/𝜓-
mezonnıń radiaciyalıq ıdırawlarında eki mezonlıq rezonans ashıldı: ι (yota) hám θ (teta). Yota-
mezonnıń massası 1440 MeV, onıń spini nolge teń hám teris juplıqqa iye; teta-mezonnıń massası 
1640 MeV, spini ekige teń hám juplıǵı oń. Geypara avtorlar usınday mezonlardı glyubollar dep 
boljaydı. Biraq bul ele (2021-jılǵa shekem) tastıyıqlanǵan joq. 
Glyuodinamika — kúshli tásirlesiwdiń ápiwayılastırılǵan kvantlıq-maydanlıq teoriyası. 

---

109 
Kvantlıq хromodinamikadaǵıday, bul teoriyada da bir biri menen tásirlesiwshi reńli glyuonlardıń 
okteti orın aladı, biraq kvarklar joq. Хromodinamikanıń bazı bir aspektlerin jaqsıraq túsiniw ushın 
glyuodinamikanı úyrenedi. 
Glyuonlıq kondensat — 𝐹
𝜇𝜈
𝑎
𝐹
𝜇𝜈
𝑎
operatorınıń nolge teń bolmaǵan vakuumlıq ortashası. 𝐹
𝜇𝜈
𝑎
- 
glyuonlıq maydannıń kernewligi. Usı perturbativlik emes vakuumlıq ortasha arqalı glyuonlıq 
vakuumnıń energiyasınıń tıǵızlıǵı ε ańlatıladı: 
𝜀 = −
9
32
〈0 |
𝛼
𝑠
𝜋
𝐹
𝜇𝜈
𝑎
𝐹
𝜇𝜈
𝑎
| 0〉 ≈ − (
1
4
𝐺𝑒𝑉)
4
. 
𝜀 niń bul mánisi sharmoniy menen basqa mezonlarǵa tiyisli bolǵan eksperimentallıq 
maǵlıwmatlardı summalawdıń kvantlıq-хromodinamikalıq qaǵıydası tiykarında teoriyalıq tallaw 
jolı menen anıqlandı. Glyuonlıq kondensat adronlardıń fizikalıq qásiyetlerin anıqlawda áhmiyetli 
orındı iyeleydi. 
Glyuonlar — reńli zaryadlarǵa iye, spini 1 ge teń, massaǵa iye emes segiz elementar bólekshe. 
Segiz glyuon reńli oktetti payda etedi: olar bir birinen tek reńi boyınsha ayrıladı. Kvarklardıń 
glyuonlardı shıǵarıwı menen jutıwı kvarklardıń arasındaǵı kúshli tásirlesiwdiń tiykarında jatadı. 
Glyuonlar menen kvarklardıń tásir etisiwiniń teoriyası kvantlıq хromodinamika dep ataladı. Reńli 
zaryadqa iye bolǵanlıqtan, glyuonnıń óziniń reńin ózgertip basqa glyuondı shıǵarıwı da, jutıwı da 
múmkin. Glyuonlardıń ózine tán bolǵan qásiyeti mınaday jaǵdayǵa alıp keledi: alıp beriletuǵın 
impulslerdiń ósiwi menen (qashıqlıqlardıń kishireyiwi menen) glyuonlar menen kvarklardıń 
effektivlik reńli zaryadları kishireyedi hám kúshli tásirlesiw hálsireydi (asimptotalıq erkinlik dep 
atalatuǵın erkinlik). Qashıqlıqlardıń úlkeyiwi menen effektivlik reńli tásirlesiw ósedi. Kvarklar 
menen glyuonlardıń konfaynmentiniń (ushıp shıqpawınıń tiykarında) usı jaǵdaydıń jatıwı 
múmkin. 
"Glyuon" sózi ingliz tilindegi glue — jelim sózinen kelip shıqqan.