L. B. Okun Elementar bóleksheler

Barioniy —bir birine kúshli tartısatuǵın barion menen antibarionnan turatuǵın sistema. 
CERN degi tómengi energiyalı antiprotonlıq saqıynada baylanıs energiyası 200 MeV ten kishi 
yamasa onıń menen teń barioniydi muqıyatlı túrde izlewler házirshe unamlı nátiyjelerge alıp 

---

106 
kelmedi. 
Barionlar — yarım pútin spinge iye bolǵan adronlar. Barlıq barionlar barionlıq kvant sanı +1 
ge teń bolǵan (barionlıq zaryad), al antibarionlar -1 ge teń mánisi menen táriyiplenedi. Kúshli, ázzi 
hám elektromagnit tásirlesiwlerde barionlıq kvant sanı saqlanadı. Sonlıqtan usınday tásir 
etisiwler menen baylanıslı bolǵan barlıq processlerde barionlardıń sanı menen antibarionlardıń 
sanınıń ayırması saqlanadı. Ullı birlesiw modelleri barionlıq zaryad saqlanbaytuǵın processlerdiń 
bar ekenligin boljaydı (protonlardıń ıdırawı). 
"Barion" sózi grek tilindegi "barios" - salmaqlı sózinen alınǵan. 
Kvarklıq model boyınsha belgili bolǵan barionlardıń hár qaysısı úsh kvarktan turadı. 
Kvarkları tek birinshi áwladqa (u- hám d-kvarklardan turatuǵın) kiretuǵın barionlardıń 
izotoplıq spini ½ ge teń bolsa, onda olardı N háribiniń járdeminde belgileydi. Al, izotoplıq spinniń 
mánisi 3,2 ge teń bolǵan jaǵdayda Δ háribi qollanıladı. 20 dan aslam N-dubletler hám Δ-kvartetler 
(Δ
++
, Δ
-+
, Δ
0
, Δ
-
) belgili. N-barionlardıń eń jeńili proton menen neytron, eń awırı - N(3000). Bul 
jerde hám bunnan keyin MeV lerdegi massa keltirilgen. Δ-barionlardıń ishindegi eń jeńili Δ(1230), 
eń salmaqlısı Δ(3000). 
Kvarklarınıń ekewi birinshi áwladqa, al úshinshisi salmaqlıraq bolǵan barionlar izospini nolge 
teń bolǵan jaǵdayda Λ, al izospini 1 ge teń bolǵan jaǵdayda Σ arqalı belgilenedi. 
Eger úshinshi kvark ersi, s bolsa, onda Λ menen Σ lar indekske iye bolmaydı, mısalı Λ(2585) 
yamasa Σ(3170). Λ
0
diń 18 singleti hám 27 triplet belgili (Σ
+
, Σ
-
, Σ
0
). Eger úshinshi kvark c, b yamasa 
t bolsa, onda onıń simvolı tómengi indeks túrinde kórsetiledi, mısalı Λ
𝑐
+
(2282), Σ
𝑐
++
(2450), 
Σ
𝑐
+
(2450), Σ
𝑐
0
(2450) yamasa Λ
𝑏
0
(5425). Joqarǵı indeks bóleksheniń elektr zaryadın kórsetedi. 
Kvarklarınıń tek birewi birinshi áwladqa, al qalǵan ekewi ekinshi áwladqa kiretuǵın barionlar 
Ξ arqalı belgilenedi (olardıń izotoplıq spini ½ ge teń). Bunday jaǵdayda s-kvarklardıń qatnasıwı 
indeks penen belgilenbeydi, al salmaqlıraq bolǵan kvarklardıń qatnasıwı tómengi indeksler 
menen belgilenedi. Ξ-dubletlerdiń on biri belgili (Ξ
0
, Ξ
-
). Ξ
𝑐
(2460) barionın da baqladı (onıń eski 
ataması A(2460)). Ξ
𝑐𝑐
hám Ξ
𝑐𝑏
tipindegi barionlar ele baqlanǵan joq. 
Birinshi áwladqa kiretuǵın kvarklarǵa iye bolmaǵan barionlardı 𝛺-barionlar dep ataydı 
(olardıń izotoplıq spini nolge teń). 𝛺-barionlardıń eń jeńili úsh s-kvarktan turadı. Ol 𝛺
−
(1672) 
bolıp tabıladı. 𝛺
𝑐
0
-barionınıń bar ekenligin kórsetetuǵın maǵlıwmatlar da bar [Onıń eski 
atamasıT(2740)]. Joqarıdaǵı basqa jaǵdaylardaǵıday, tómengi indeksler awır kvarklerdiń (𝑐, 𝑏, 𝑡) 
qatnasatuǵınlıǵın kórsetedi. 
Bozonlar — pútin spinge iye bolǵan elementar yamasa quramlıq bóleksheler. Bozonlar Boze-
Eynshteyn statistikasına baǵınadı. Berilgen kvantlıq halda berilgen tiptegi ıqtıyarlı kóp sandaǵı 
bozonlardıń jaylasıwı múmkin. Bozonlarǵa mısallar: foton, mezonlar, He
4
yadrosı, bul izotoptıń 
atomı geliy hám t. b.
"Bozon" sózi Hindistan fizigi Bozeniń familiyasınan kelip shıqqan (1894—1974).