L. B. Okun Elementar bóleksheler

Tereń-serpimli emes processler — Úlken E energiyası hám úlken impuls q dıń beriliwi menen 
júretuǵın leptonlardıń adronlar menen tásirlesiwi (qala berse |𝐸
2
− 𝑞
2
|>>1 GeV
2
). Bunday 
tásirlesiwlerde kóp sanlı adronlardıń tuwılıwı orın aladı. Tiykarǵı tereń-serpimli emes processler: 
1) elektronlar menen myuonlardıń nuklonlardaǵı tereń-serpimli emes shashırawı (tereń-
serpimli emes processler haqqında gáp etkende jiyi tek usı shashıraw processlerin názerde 
tutadı); 
2) soqlıǵısıwshı dástelerdegi elektronlar menen pozitronlardıń energiyaları joqarı bolǵanda 
𝑒
−
𝑒
+
tiń adronlarǵa annigilyaciyası; 
3) joqarı energiyalardaǵı adronlıq soqlıǵısıwlardaǵı úlken massaǵa iye bolǵan leptonlıq 
juplardıń (𝑒
+
𝑒
−
yamasa 𝜇
+
𝜇
−
) tuwılıwı (yaǵnıy, juptıń inerciya orayı sistemasındaǵı úlken qosındı 
energiyaǵa iye). 
Tereń-serpimli emes processlerge úlken kóldeneń impuls 𝑝
𝑡
ǵa iye tuwrı fotonlar tuwılatuǵın, 
sonıń menen birge úlken 𝑝
𝑡
menen adronlardıń aǵısı yamasa ayırım adronlar tuwılatuǵın 
adronlardıń soqlıǵısıwı usaydı. Bunday processler qattı processler dep ataladı. 
1969-jılı Stenfordta (AQSh) orınlanǵan nuklonlardaǵı elektronlardıń tereń-serpimli emes 
shashırawın izertlew boyınsha birinshi tájiriybeler nuklonlardıń bir tekli jelege usamaytuǵınlıǵın, 
al noqatlıq qurawshılarǵa - konstituenlerge - qattı dánler túrine iye bolǵan bólekshelerge iye 
ekenligin kórsetti. Elektron olar menen soqlıǵısqanda óziniń dáslepki impulsin keskin túrde 
ózgertedi. Bul tájiriybe qanday da bir mániste α-bóleksheleriniń atomlardaǵı shashırawı boyınsha 
ótkerilgen Rezerfordtıń tájiriybelerindegi atom yadrosınıń ashılıwına usaydı. 
Noqatlıq konstituentlerdi Feynman partonlar dep atadı (ingliz tilindegi part — bólimi). 
Bunnan keyinirek ótkerilgen eksperimentler partonlardıń kvarklar ekenligin kórsetti. Tereń-
serpimli emes processlerde kvarklar leptonlar menen kishi qashıqlıqlarda tásirlesedi hám 
asimptotalıq erkinliktiń orın alıwına baylanıslı kvarklar ózlerin derlik erkin bolǵan noqatlıq parton 
túrinde sezedi. Partonlıq model tájiriybelerde baqlanatuǵın tereń-serpimli emes shashırawdıń 
masshtablıq invariantlıǵı qásiyetin túsindiredi. (Bёrken skeylingi, belgili amerikalı teoretiktiń atı 
boyınsha). Skeyling qubılısınıń ózi sıyaqlı, dálirek bolǵan eksperimentlerde baqlanǵan skeylingten 
úlken bolmaǵan awıtqıw da kvantlıq хromodinamikada túsindiriledi. Kvantlıq хromodinamika 
boyınsha tereń-serpimli emes processlerde parton-kvarklar menen bir qatarda parton-
glyuonlardıń da kóriniwi kerek. Bul boljawlardıń durıs ekenligi eksperimentallıq maǵlıwmatlar 
tiykarında tastıyıqlanadı. Bul maǵlıwmatlar boyınsha glyuonlıq partonlar tez adronnıń tolıq 
impulsiniń shama menen yarımın alıp júredi.