L. B. Okun Elementar bóleksheler

Gravitaciyalıq turaqlı (Nyutonnıń turaqlısı) 𝑮
𝑵
— gravitaciyalıq tartısıw kúshin 
táriyipleytuǵın konstanta. Bir birinen r qashıqlıǵında turǵan massaları 𝑚
1
menen 𝑚
2
bolǵan eki 
relyativistlik emes bóleksheler 𝐺
𝑁
𝑚
1
𝑚
2
𝑘
−2
kúshi menen tartısadı
50
: 
𝐺
𝑁
= 6,6720(41) · 10
−8
𝑠𝑚
3
· 𝑔
−1
· 𝑠𝑒𝑘
−2
= 
= 6,7065(41) · 10
−39
𝑐
5
ℏ 𝐺𝑒𝑉
−2
. 
Gravitaciyalıq tolqınlar — ózgermeli tezleniw menen qozǵalatuǵın deneler tárepinen 
nurlandırılatuǵın, vakuumda jaqtılıqtıń tezligi menen tarqalatuǵın ózgermeli gravitaciyalıq 
maydanlar. Hár qıylı ellerdegi shama menen jigirma laboratoriyalarda jerden sırttaǵı derekler 
tárepinen nurlardırılıp atırǵan (mısalı, galaktikalardıń yadrolarınıń kollapsınıń nátiyjesinde) 
yamasa laboratoriyalarda generaciyalandırılǵan gravitaciyalıq tolqınlardı detektorlaw ushın 
arnalǵan gravitaciyalıq antennalar islep shıǵılmaqta. Bul tájiriybeler unamlı nátiyjelerdi házirshe 
bergen joq, sebebi jetkiliksiz sezgirlikke iye. 
Awdarıwshıdan: Házirgi waqıtları gravitaciyalıq tolqınlar dep ádettegi tolqınlarǵa usap 
tarqalatuǵın gravitaciyalıq maydannıń ózgeriwine aytadı. Qozǵalıwshı massalar tárepinen 
nurlandırıladı, biraq nurlandırılǵannan keyin olardan ajıralıp shıǵadı hám usı massalardan ǵárezsiz 
jasawın dawam etedi. 
2016-jılı 11-fevral kúni LIGO hám VIRGO kollaboraciyaları tárepinen gravitaciyalıq tolqınlardıń 
eksperimentallıq ashılǵanlıǵı daǵazalandı. Amplitudası maksimumında 10
-21
ge teń bolǵan eki 
qara qurdımnıń qosılıwınan kelgen signal 2015-jılı 14-sentyabr kúni UTC boyınsha saat 9:51 de 
LIGO nıń Хenfordtaǵı hám Livingstondaǵı eki detektorları tárepinen bir birinen 7 millisekundtan 
keyin baqlandı. Signaldıń forması ulıwmalıq salıstırmalıq teoriyasınıń massaları Quyashtıń 
massasınan 36 hám 29 ese úlken bolǵan eki qara qurdımnıń qosılıwına sáykes keledi. Payda 
50
Bul jerde hám bunnan keyin sózliktiń tekstindegi qawsırmanıń ishindegi sanlar tiykarǵı sannıń sońǵı 
sanlardaǵı bir standart awısıwǵa sáykes keletuǵın anıqsızlıqtı kórsetedi: 6,6720(41) = 6,6720 ± 0,0041.

---

110 
bolǵan qara qurdımnıń massası Quyashtıń massasınan 62 ese úlken bolıwı kerek. Derekke 
shekemgi qashıqlıq shama menen 1,3 milliard jaqtılıq jılına teń.
Sekundtıń onnan bir úlesine teń 
waqıttıń ishinde nurlandırılǵan energiyanıń shaması 3 Quyashtıń massasınıń ekvivalentine teń.