L. B. Okun Elementar bóleksheler

1-bap 
BÓLEKShELER HÁM PRINCIPLER 
Eksperiment penen teoriya. Eki tendenciya. Simmetriyalar Salıstırmalıq teoriyası. Háreket 
hám lagranjian. Kvantlıq meхanika. Spin. Fermionlar hám bozonlar. Elementar bóleksheler. 
Tiykarǵı óz-ara tásirlesiwler. Adronlar hám leptonlar. 
Eksperiment penen teoriya 
Elementar bóleksheler fizikası eksperiment penen teoriyanıń tań qalarlıq quymasınan turadı. 
Eń kishi bólekshelerdiń qásiyetleri quramalı bolıwı menen ilimniń basqa oblastlarında 
pútkilley joq bolǵan eksperimentlerde tabıladı. Basqa oblastlarda joq bolǵan bul 
eksperimentlerdiń dálligi oǵada joqarı. Kópshilik jaǵdaylarda izertlew obъektleriniń ózleri bolǵan 
bóleksheler laboratoriyanıń ózinde tezletkishlerdiń járdeminde payda etiledi hám olar sonday 
kishi waqıt ǵana jasaydı, hátte biziń bir zamatlıq dep júrgenimiz sheksizliktey bolıp kórinedi. 
Bólekshelerdiń qanday da bir ıdırawınıń júzege keliwin oǵan uqsas bolǵan milliardlaǵan "qızıq 
emes" ıdırawlardıń arasınan tabıwǵa tuwrı keledi. Elementar bóleksheler haqqındaǵı barlıq 
maǵlıwmatlardı oǵada muqıyatlı túrde ótkerilgen ólshewlerde alınadı. 
Biraq, bul maǵlıwmatlardı jıynaw tiykarǵı maqset, elementar bóleksheler fizikasınıń aqırǵı 
maqseti bolıp tabılmaydı. Onıń eń joqarǵı maqseti tábiyattıń tiykarǵı, eń ulıwmalıq bolǵan fizikalıq 
nızamların ashıw bolıp tabıladı. Tájiriybelerde qolǵa kirgizilgen informaciyalardıń teoriyalıq 
juwmaqlardı keltirip shıǵarıw ushın qaytadan isleniwi kerek. Júzlegen eksperimentlerdiń 
nátiyjelerin teoriyalıq tallanıwınıń kvintessenciyası teoriyalıq jaqtan kórsetiw hám bir neshe 
qaǵazda jazıw múmkin bolǵan matematikalıq formulalarǵa aylandırıwdan ibarat. Bunıń idealda 
tek bir formuladan, barlıq fizikanı óziniń ishine qamtıytuǵın sıyqırlı ǵozadan ibarat bolıwı múmkin. 
Biraq, bunday ideal ushın bizge ele erte. 
Eki tendenciya 
Fizikanıń rawajlanıwında bir birine qarama-qarsı bolǵan hám bir birin biykarlaytuǵınday bolıp 
kórinetuǵın eki tendenciya kózge túsedi. Birinshi tárepten izertlenetuǵın qubılıslardıń sanınıń 
eksponenciallıq ósiwi, qánigeliklerdiń sanınıń artıwı, hár bir baǵdardıń shaqalarǵa bóliniwi orın 
alıp atır. Shaqalarǵa bóliniw, differenciaciya processi jańa arnawlı jurnallardıń payda bolıwı, 
konferenciyalardıń ótkeriliwinde ayqın kórinedi.
Ekinshi tárepten, oǵan qarama-qarsı bolǵan processtiń júriwiniń intensivligi de kishi emes. 
Bul birigiw, sintez, integraciya processi bolıp tabıladı. Hár jıl sayın fizikanıń iri bolǵan ayırım 
tarawlarınıń, usı waqıtlarǵa shekem ulıwmalıq hesh nársege iye emes dep esaplanıp kelingen 
qubılıslardıń arasındaǵı baylanıstıń bar ekenligi ayqın bolmaqta. 
Nyutonnıń meхanikası Jerdegi qozǵalıslar menen aspan denelerdiń qozǵalısların biriktirdi. 
Maksvelldiń elektrodinamikası elektrlik, magnitlik hám optikalıq qubılıslardı biriktirdi. 
Eynshteynniń arnawlı salıstırmalıq teoriyası keńislik penen waqıttı biriktirdi. Kvantlıq meхanika 
konceptuallıq planda bóleksheler menen tolqınlar túsiniklerin, determenizm menen itimallıqtı 
hám sonıń tiykarında atomlıq fizika menen хimiyanı, kondensirlengen ortalıqlardıń fizikasın 
biriktirdi. Maydannıń kvantlıq teoriyası bóleksheler menen kúshlerdi birlestirdi. Biziń kózimizdiń 
aldında rawajlanǵan maydannıń kvantlıq teoriyası elementar bólekshelerdiń hár qıylı tiplerin hám 
olardıń arasındaǵı fundamentallıq óz-ara tásirlesiwlerdi birlestiredi. Bul jerde ullı birlesiw 
teoriyaları menen superbirlesiw teoriyaların názerde tuttım. 

---

6 
Tek ústirtin qaraytuǵın baqlawshı ushın ǵana qánigeliklerge ajıralıw menen birlesiw 
processleri bir birin biykarlaytuǵınday bolıp kórinedi. Fizika ayqın ilim hám onıń sintez jolındaǵı 
hár bir qádemi aqıldıń ótkirligin hám arnawlı qurallardı talap etedi. Bul tek eksperimenttiń 
metodikasına emes, al teoriyanıń matematikalıq usıllarına da tiyisli. Óziniń gezeginde bul jańa 
etap sintez jolında tek ilimde ǵana emes, al teхnikada da hár qıylı bolǵan uzaq dawam etetuǵın 
jańa ilimiy baǵdarlardıń payda bolıwına alıp keldi hám usınıń nátiyjesinde barlıq adamzattıń 
turmısınıń ótiwin túpkilikli túrde ózgertti. Radioteхnika menen yadrolıq teхnikanı eske alıw 
jetkilikli. Birinshisi elektrodinamikalıq sintezdiń tuwındısı, al ekinshisi relyativistlik hám kvantlıq 
fizikanıń sintezdiń tuwındısı bolıp tabıladı. Ullı birigiw teoriyası ideyaları haqıyqatlıqqa sáykes 
keletuǵınday bolıp kórinedi hám superbirigiw áhmiyeti kem bolmaǵan qızıqlı perspektivalardı 
ashadı. 
Qánigelestiriw hám shaqalarǵa ajıralıw processi fizikanıń birden-bir ulıwmalastırılǵan 
kartinasın dúziw ushın zárúrli bolsa da, ol hár bir ilimiy хızmetker ushın quramalı bolǵan 
qıyınshılıqlardı payda etedi. Ilimniń frontınıń kem-kemnen jańa baǵdarlarǵa bóliniwi hátte bir 
institutta isleytuǵın hár qıylı qánigeliklerge iye bolǵan fiziklerdiń ózleri de bir birin qıyınshılıq 
penen túsinedi. 
Berilgen predmetti qanshama tereń túsinseń, onda onı táriyipleytuǵın tildiń dálirek hám bay 
bolıp shıǵadı. Sebebi ilimiy til - bul biliwdiń quralı. Biraq bul baǵdardıń tili qanshama bay bolsa, 
onı qońsılarǵa túsiniw sonshama qıyınıraq. Fizikada poligot bolıp jetisiw niyeti bar adamǵa óziniń 
ilimiy jumısı ushın energiya da, impuls ta qalmaydı.
Ilim menen shuǵıllanatuǵın hár bir adam ushın eki frontta gúresti alıp barıwǵa tuwrı keledi: 
tábiyat penen hám óziniń nadanlıǵı menen. Birinshi frontta jańa ilimiy tastıyıqlawlar dóretiledi, al 
ekinshide basqalar tárepinen dóretilgen nárseler úyreniledi. Usı iskerliktiń eki túri de bir birinen 
ajıralmas túrde baylanısqan. 
Bul kitap elementar bóleksheler fizikasınıń házirgi zamanlardaǵı tiykarǵı ideyaları menen 
tendenciyaları haqqındaǵı kóz-qaraslarǵa iye bolıwǵa járdem beriw ushın jazıldı. Onıń maqseti - 
til bareri arqalı ótiwde hám sonıń menen birge fizikanıń birligin túsiniwge járdem beriw.