L. N. Xalikova, U. R. Mavlonova

Tayanch so‘z va iboralar: 
Mesopotamiya, Eshnunn qonunlari, Hammurapi qonunlari, konfutsiylik, natural-
xo‘jalik munosabatlari, «Avesto», «Artxashastra», sudxo‘rlik, «mehnat taqsimoti», 
«ideal davlat», «ekonomika», «xrematistika», boylik taqsimoti, daosizm; «Manu 
qonunlari», «buyumning qiymati», «gapiruvchi qurollar». 
 
Muhokama uchun savollar. 
1.Ilk yozuv qayerda va qaysi mamlakatda kashf etildi. 
2. Eshnun qonunlarining yaratilishi sababliri. 
3. Avesto zardushtiylikning muqaddas kitobi. 
4. Artxashastra- foyda to‘g‘risidagi ta’limot. 
5. Qadimgi Xitoydagi iqtisodiy ta’limotlarning mohiyatini tushuntirib bering 
6. Dastlabki yer va non islohatlarini tushuntirib Bering. 
 
Tavsiya etiladigan adabiyotlar: 
1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T., Sharq, 1998. 
2. Aristotel. Soch. v 4-x t. M.; Misl, 1975-83. 
3. Artxashastra ili Nauka politiki. M-L, Izdatelstvo AN., 1959. 
4. Razzoqov A. va boshq. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi. Darslik. T., Moliya, 2002. 
7-37b. 
5. Islomov A. va boshq. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi. O‘quv qo‘llanma. T., 
O‘zbekiston, 2003. 5-22b. 

---

 
16 
«Iqtisodchilar va siyosiy faylasuflarning 
to‘g‘ri g‘oyalari ham, xato g‘oyalari ham biz 
o‘ylaganimizdan ko‘ra kattaroq ta’sir kuchiga 
ega».
6
Jon Meynard Keyns 
 
MAVZU -3: MERKANTELIZM IQTISODIY TA’LIMOTI
VA UNING MOHIYATI 
Merkantilizmning birinchi iqtisodiy maktab ekanligi. 
Merkantilizmning predmeti va uslubi. 
Dastlabki va keyingi merkantilizmning o‘ziga xosligi. 
Merkantilizmning tarixiy ahamiyati. 
Merkantilizmning birinchi iqtisodiy maktab ekanligi. 
Natural-xo‘jalik munosabatlarining bozor iqtisodiy munosabatlari tomonidan 
siqib chiqarilishi 16-asrdan 18-asrgacha bo‘lgan tarixiy davrni o‘z ichiga oladi. Bu 
davr merkantilizm davri deb ataladi. Merkantilizm (italyancha «merkante» so‘zidan 
kelib chiqqan – savdogar ma’nosini anglatadi) birinchi ilmiy qarashlar tizimi 
hisoblanadi. 
Bu ta’limotning kelib chiqishiga bir qancha sotsial-iqtisodiy sabablar turtki 
bo‘ldi. Avvalo feodal tuzumning yemirilishi, tovar-pul munosabatlarining o‘sishi, fan 
va madaniyatning rivoji, ayniqsa, yangi yerlarning ochilishi, buyuk geografik 
kashfiyotlar, mustamlakachilik tizimining paydo bo‘lishi savdo-sotiqning rivojiga 
turtki bo‘ldi.
Merkantilizm, eng avvalo, davlatning iqtisodiy siyosatini ifoda etgan, uning 
amaliy faoliyati uchun tavsiyalar ishlab chiqqan. Ular davlatning iqtisodiyotga faol 
aralashuvini qo‘llab-quvvatladilar, yuqori soliq stavkasini va davlat harajatlarini 
himoya qildilar. 
Bir qancha asr davomida boylikning manbai, halq farovonligining asosi mehnat, 
yer, dehqonchilik, chorvachilik va xunarmandchilik deb tushnilar edi. Lekin XV 
asrga kelib, natural xujalikning yemirilishi, tovar-pul munosabatlarining o‘sishi, Fan 
va madaniyatning yuksalishi, Yangi yerlarning ochilishi, buyuk geografik 
kashfiyotlar va mustamlakachilik tuzumining paydo bo‘lishi savdoning tez 
rivojlanishiga turtki bo‘ldi. Manna shu davrga kelib, Yevropadagi asosiy mamlakatlar 
merkantilizm siyosati ta’sirida edilar. Merkantilistlar , millatlar xuddi savdogarlar 
singari foyda olish uchun bir-birlari bilan raqobat qilishlari kerak deb hisoblardilar. 
Xukumat eksportni qonunlar bilan qo‘llab quvvatlashi, sanoatda ish haqi va resrslarga 
kam harajat qilishi kerak deb ta’kidladilar. Shu usulda «qulay savdo balansiga» 
erishishi mumkin. 
«Qulay savdo balansi» deb eksport importdan ortiq bo‘lgan vaziyat tshunilar edi. 
Merkantilistlarning fikricha oltin va kumush zahirasining ko‘payishi millat 
farovonligining o‘lchovidir.