Lavrov vitaliy alekseyevich mamatmusayev toxir shaydulovich

4. Qishloq xo„jalik rayoni – rustak 
 
Mo„g„ullar davrigacha qishloq xo„jalik vohalarida aholi zich joylashgan. Buni 
XI asr oxiri - XII asr boshlarida, mamlakat bir qancha vaqtga O„rta Osiyoda 
siyosiy yetakchilik qilgan vaqtda Xorazmda alohida qayd etish mumkin: 
“Men, Xorazmdan ko„ra, - deb yozadi Yoqut 1219 yilda, o„zining Xorazmga 
qilgan sayohati vaqtida, - ko„proq odam yashaydigan mamlakatni hech qachon 
ko„rmaganman. Uning cho„llarida to„xtovsiz odamlar ko„payishi, bir-biriga yaqin 
qishloqlar, ko„plab alohida turgan uylar va qo„rg„onlar barpo bo„lishiga sabab 
bo„lgan. Uning rustaklarida ishlanmagan joyga nigohing tushmaydi. Bu yerda 
daraxtlar ko„p. Ularning ko„p qismi tut daraxtlari va piramidasimon teraklardir. 
Ular bu yerda qurilishlar uchun va ipak qurtini boqish uchun kerak. Va aholining 
ko„pligi barcha joyda bir xil, uning rustaklarida yursang ham, bozorlarida ham. 
Dunyoda farovonlik jihatidan va aholi ko„pligi bilan Xorazmdan o„tadigan viloyat 
yo„q deb o„ylayman. Xorazmning aholi yashaydigan joylarining ko„pi-bu ko„p 
bozorlar, hayotiy ne‟matlar va savdo joylariga ega shaharlar bo„lgan. Bozori yo„q 
qishloq kam uchraydi. Barcha joylar umumiy xavfsizlik va to„liq xotirjamlikda”. 
Bu, o„sha davr O„rta Osiyoning hamma viloyatlari uchun qo„llanishi dargumon 
bo„lgan birmuncha idealistik tavsif bizga O„rta Osiyoning mo„g„ullargacha bo„lgan 
qishloq joylari manzarasini beradi. Xorazm uchun u Qavat qal‟a rayon-rustak 
qurilmalarining tavsifi bilan to„ldirilishi mumkin. 
Arablargacha bo„lgan davr bilan taqqoslaganda bu yerda anchagina zich 
joylashishni qayd qilish mumkin. Agar arablargacha bo„lgan Xorazmning Berkut 
qal‟a rayon-rustakida 100 ta qo„rg„on 35 km
2
hududda tarqalgan bo„lsa, Qavat 

---

102 
qal‟a rayonida qo„rg„onlarning xuddi shuncha soni 9 km
2
dan ortiq bo„lmagan 
joyni egallagan. Berkut qal‟ada har bir qo„rg„on ajralgan holda turgan bo„lsa, bu 
yerda ular bir-biriga zich bo„lib tutashgan. U yerda faqat kattaligi bo„yicha 
farqlanuvchi, bir turdagi qo„rg„onlar, bu yerda - qo„rg„onlarning qat‟iy farqi faqat 
o„lchamlarida emas, balki plan turida va me‟morchilik xarakterida ham bo„lgan. 
Qavat qal‟a rayoni yirik feodalning harbiy burjlarga, kuchli himoyalanuvchi 
darvozalarga ega qo„rg„on devori bilan o„ralgan, 6 gektar maydonli qal‟a-
qarorgohi bilan boshqarilgan. Qo„rg„on yonida o„rtasida devorlar bo„ylab 
joylashgan uylarga ega katta ochiq hovlisi, xizmatkorlar uchun yashash xonalariga 
va yordamchi xonalarga ega xo„jalik hovlisi bo„lgan, shuningdek pavilyonli va 
kaptarxonali hashamatli turar joy binosi bo„lgan. Bu qo„rg„onlar atrofida 
mudofaalanmagan, bir-biriga zich tutashgan, faqat paxsali devor bilan o„ralgan 
oddiy qo„rg„onlar guruhlangan. Rayon-rustakning umumiy qiyofasi, o„sha 
davrlarda o„rnatilgan feodal tartiblari haqida guvohlik beradi.