Lavrov vitaliy alekseyevich mamatmusayev toxir shaydulovich

Madrasalar. Buxoro me‟morchilik maktabi Movarounnahr madrasalarining 
xos tarhiga bir qancha qo„shimcha va o„zgarishlar kiritish yo„li bilan o„z 
madrasalar namunasini yaratdi. Ana shu maktabning ilk namunasi Markaziy 
Osiyoda saqlanib qolgan eng ko„hna Mirzo Ulug„bek madrasasidir (1417). 
Madrasalarning Buxoro namunasi asosan XVI asrda jadal shakllandi. 
Ko„kaldosh madrasasi (1568-1569) Abdullaxon II ning vaziri Qulbobo 
Ko„kaldosh tomonidan qurilgan bo„lib, Buxorodagi eng yirik (86x69 metr, 130 
taga yaqin hujrasi bor) madrasadir. Biroq mablag„ni va turar joyni tejash uchun u 
bo„ylama o„q bo„ylab ikkitagina gumbazli ayvonli qilib qurilgan. Bu yerda 
Markaziy Osiyo madrasalari ichida ilk bor odatda yalang, yon tomoni tashqariga 
ikkinchi qavatning ravoqli peshayvoni bilan ochilgan. Kesishuvchi ravoqlar 
devorlarga parrallel emas, balki diagonal bo„ylab joylashgan kirish guruhidagi 
(darsxona) burchak zallaridan birining tom to„sini o„ziga xosdir. Bu yerdagi 
nihoyatda ko„rkam va samarali miyonsaroy, ya‟ni kirish guruhining o„tish 
yo„laklari qoplamasi ham esda qolarlidir. Murakkab to„rsimon-yulduzsimon yassi 
gumbazchalar qadama-sochmali silliqlangan g„isht yotqizilgan yoki ganchdan 
quyilgan. 
Buxoro me‟morchilik maktabi Abdullaxon madrasasida (1589-1590) yaqqol 
namoyon bo„lgan, unda barcha sanab o„tilgan mintaqaviy xususiyatlar majmuasi 
o„z aksini topgan. 
Buxoroda Imomqulixon va uning jiyani Abdulazizxon II davrlarida qurilish 
ishlari faol olib borildi. Masalan, 1620-1622 yillarda XVI asr Ko„kaldosh 
madrasasidan janubroqda joylashgan maydon chekkalarida oliy martabali amaldor 
Nodir Devonbegi tog„ay bir o„q bo„ylab xonaqoh, yirik hovuz va Madrasa qurdi. 
Natijada, Buxoroda yirik va ko„rkam ansambl bo„lgan Labihovuz yuzaga keldi. Bu 

---

129 
yerda hovuzli maydonning uch tomoniga inshoot qurildi. Shohrud kanali va savdo 
ko„chasiga ro„para tomoni esa ochiq qolgan. 
Abdulazizxon davrida, Buxoroda bir qancha yirik madrasalar - Mirakon 
(1650-1652), Abdulazizxon (1651-1652), Xiyobon (1654-1655), Bozori Go„sfand 
(1669-1670) va boshqalar qurilgan. Bular orasida eng yirigi va ta‟sirchani 
Abdulazizxon madrasasi bo„lib, u Mirzo Ulug„bek madrasasi bilan “qo„sh” 
kompozitsiyani tashkil etadi. 
Buxoroda aholi turar joylari uchun rivojlangan o„rta asrlardayoq tabiiy-
iqlimiy sharoitlarga (suvsizlik, issiq, quruq issiq shamol esishi) mos o„z mahalliy 
qurilish usuli ishlab chiqilgan. U asosan sinchli bir-uch qavatli, ko„cha tomoni 
deyarli yalang devor, somon suvoqli uy bo„lgan. Tashqi tomondan aytarli ko„rimli 
bo„lmasada, uylarning ichki qismi manzarali hajmiy makoniy kompozitsiya va 
betakror badiiy bezatilishi bilan farqlanib turgan. 
Buxoro uyi, Markaziy Osiyoning boshqa mintaqalarida bo„lganidek, ikki 
yondosh - ichkari-tashqari hovlili bo„lib, uy va xo„jalik xonalari hovli atrofida 
joylashgan. Birinchi hovli - “tashqari” shu xonadonga yo„qlab kelganlar bilan 
uchrashish va mehmon kutish uchun, ikkinchisi - “ichkari” oila a‟zolari uchun 
xizmat qilgan. Buxorodagi badavlat xonadonlarda uchinchi hovli - saisxona 
(otxona bilan birga) ham bo„lib, u tashqari hovli bilan bog„langan.