Layli va majnun

O'z oti-yu qavm-u xayli oti 
Yo‘q yodida, g‘ayri Layli oti.
Tasaw ufda bu holat “tafrid” (yolg‘izlanish) deb ataladi. Oshiq 
shunday bir hoi m artabasini egallaydiki, yaqinlaridan, umuman, 
insonlardan bezor bo'ladi; yakkalikni, yolg'izlikni qo‘msaydi. 
Yolg‘izlanish dilning Haqqa yuzlanishi uchun imkon yaratadi.
Qaysning otasi o‘g‘lining dardiga shifo bo‘ladi, degan umidda 
haj munosabati bilan Ka’ba ziyoratiga olib boradi (20-bob). Qa- 
rindoshlar ham Qays Ka’bani tavof etsa, ahvoli yaxshilanadi, deb 
umid qiladilar. Lekin Majnun Allohga munojot qilib, Layli ishqini 
ko'ngliga mustahkamroq jo etishini so'raydi. Mazkur lavha dos- 
tonning eng ta ’sirchan o'rinlaridan biri bo‘lib, qirq uch baytdan 
iborat. Bu o‘ziga xos “munojotnoma”da yigirma to‘rt o'rinda “ishq” 
so‘zidan foydalanilgan. Bu tasodifiy emas, albatta. Navoiy ushbu 
so‘zni tu rli poetik unsurlar va ritm ik vositalar bilan uyg'unlikda 
qo'llab, ritm ik ohangning turU-tuman jilvalanishlariga erishadi.
Dastlab ishq o‘ti bilan jahonni yondirgan “hakimi dono”ga 
sokin m urojaat bilan boshlangan m azkur munojot asta-sekin 
tantanavor ohang kasb eta boradi va bunda “ishq” so‘zining 
ritm ik zarb (m antiqiy u rg 'u asosiga qurilgan, ijodkor aytmoq- 
chi bo‘lgan fik r yoki ifodalamoqchi bo‘lgan kuchli his-tuyg‘uni 
o‘zida aks ettiruvchi ritm ik birlik) darajasiga ko‘tarilganligi 
muhim omil bo'lib xizm at qiladi:
Chek aynim a ishq to'tiyosin.
Ur qalbima ishq kimiuosin!
M ajnun o‘z m unojotida ishqni shu tariq a u lu g ‘lar ekan, 
undan ishq va Laylini unutishni so'ragan kishilarga nisbatan 
achinish hislarini namoyon qiladi va h atto Tangridan ularni 
afv etishini so‘raydi:
i ->c

---

Alloh-Alloh, bu ne so‘z o'lg'ay,
Ul qavmg'a Tengri uzr qo‘lg‘ay.
“T a sa w u f” kitobida keltirilishicha, K a’ba ziyorati lavhasi 
ta s a w u f ahlining h ar qanday su ratlar, tim sollarga sig ‘inishni 
inkor etishlariga ishoradir. Ya’ni Ilohning o'ziga oshiq bo‘lgan, 
faqat Uni deb yongan kishiga bu ishlar ortiqchadir.
Majnunning otasi o‘g ‘lini uyga qaytarib olib keladi va u yana 
sahroga chiqib ketadi. Sahroda u ovga chiqqan lashkarboshi Nav- 
falni ko‘rib qoladi. Navfal ham bir vaqtlar ishq dardiga uchragani 
uchun M ajnunning qalbini tushunadi, unga rahm i keladi: 
N a vfa l dag‘i ishq ko'rgan erdi,
G‘am dashti aro yugurgan erdi.
Navfal ishq dardidan xabardor bo‘lsa-da, lekin Majnun da- 
rajasiga ko‘tarila olmagan, uning sulukdagi maqomi ma’lum bir 
bosqichga yetgandan keyin to ‘xtab qolgan. Shu sababli u Majnunni 
Layliga uylantirish bilan uning dardiga malham topish mumkin, 
deb o‘ylayli va Layliga sovchi yuboradi. Lekin Laylining otasi rozi 
bo'lmagach, urush ochadi. Laylining otasi urushda yengilishini 
sezib, qizini o‘ldirishga qasd qiladi. Bu holat Majnunga tush orqali 
ayon bo'lgach, Navfaldan urushni .jto'xtashini so‘raydi. Navfal 
Majnun uchun yana bir chora vositasi sifatida o‘z qizini unga ber- 
ishga qaror qiladi. Laylini esa Bani Asad qabilasining boshlig‘i Ibn 
Salomga unashtiradilar. Navfalning qizi boshqa insonni sevishini 
aytib, Majnunga aka-singil bo‘lishni taklif qiladi. Ibn Salomning 
esa quyonchiq (tutqanoq) kasali qo‘zg‘ab, behush yiqiladi.
Layli va M ajnun ishq dashtida uchrashadilar. Navoiy bu 
uchrashuvni chuqur hayajon bilan tasvirlaydi. U lar bir-bi- 
rining vasliga yetishgan dam larda butun borliq ularga madad 
ko'rsatadi, osmon jism lari ham, yerdagi barcha tirik m avjudot 
sukutga cho'madi, oshiq-ma’shuqlarga xayrixohlik qiladi. Layli 
va M ajnun ruhan birlashadilar, ikkilik o 'rn in i birlik - tavhid 
egallaydi. Navoiy ularning vasli poklikdan ayri bo'lm aganligini 
aytadi. Shoirning fikricha, ishq ahli ulardek pok b o'lar ekan, 
ularga abadiy vasl m uyassar bo‘Isa, ne ajab, zero, nafs maqsa- 
dida oshiq bo‘lganlar uchun oshiqlik harom dir: