Lektsiya – Islamnin` Orayliq Aziya aymag`indag`i orni ha`m a`hmiyeti: tariyx ha`m ha`zirgi zaman Joba

Xristianliq ta`liymatinin` Orayliq Aziya aymag`inda tarqaliwinda og`an isenetug`in ja`ma`a`tlerdin` Shig`is ha`m Tu`slikke qaray atlanislari da`wirinde a`melge asirg`an ken` ko`lemli missionerlik ha`reketleri u`lken a`hmiyetke iye bolg`an. Shig`is ma`mleketlerinde birinshi ju`z jilliqtin` o`zinde-aq tarqalg`an xristianliq siyasiy sebeplerge baylanisli bir neshe reet rawajlaniw ha`m dag`darisqa ushiraw da`wirlerin basinan keshirdi. Izertlewshilerdin` pikirinshe, Orayliq Aziyanin` tu`slik shegaralarina jaqin jaylasqan jerlerdegi ja`ma`a`tler bul jerde xristianliqtin` payda boliwinda tiykarg`i orin iyelegen. Ko`p sanli derekler u`lken abiroyg`a iye bolg`an, xristianliqqa siyiniwshi parsilar haqqinda mag`liwmatlar beredi. Izertlewshilerdin` pikirinshe, xristianliq Iranda ku`sheygeni sonshelli, ha`tte ol zardushtiyliktin` ornin da iyelewi mu`mkin edi, lekin arablardin` atlanislari bug`an o`z ta`sirin o`tkerdi. VII a`sirde – patriarx Ieshuyab hh da`wirinde (628-643-jj.) aymaqta xristian ja`ma`a`tlerinin` sani ko`beygen. Bul da`wirde Samarqandta mitropoliya jumis ju`rgize baslag`an bolsa, da`slepki orta
a`sirlerde (IV-VIII) Sogdiya, Usrushana, Shasha, Xorezmde nestorian atanaqlari su`wretleri, ko`rinisi tu`sirilgen ten`geler basip shig`arilg`an. Sogdiyag`a ko`ship kelgen xristianlar menen birge olardin` u`rp-a`detleri de kirip kelgen. VI-VII a`sirlerge tiyisli Misirdag`a muqa`ddes Mina ibadatxanasindag`i siyaqli keramikadan islengen xristianliqqa ta`n ha`ykelshenin` Samarqandta tabiliwi usinnan derek beredi. Jizzax wa`layatinda Vinkerd atli xristian xalqi jasag`an. Bul xaliq o`nermentshilik penen de shug`illang`an. Vazkekrd aymag`indag`i jira diywallarinda Jaqsiliq, Sara ha`m Elizavetanin` ushirasiwi, Iysanin` tuwiliwi sa`wlelengen su`wretlerdin` tabiliwi da u`lkede xristianliq, og`an baylanisli da`stu`rlerdin` rawajlang`anlig`in ko`rsetedi. Orayliq Aziyag`a arablardin` kirip keliwi xristianliqtin` abiroyinin` a`ste-aqirin pa`seyiwine ha`m islam dininin` ken` tarqaliwina alip keldi.
Juwmaqlap aytqanda, islamg`a shekem xristianliq wa`killeri Orayliq Aziyada ziyali ha`m o`nermentlerden ibarat bolip, bul din aymaqtag`i ruwxiy turmista a`hmiyetli orin tutqan. Orayliq Aziyag`a islam dini kirip kelgenge shekem aymaqta moniylik, mazdakiylik siyaqli dinler de bar edi.
Moniylik dininin` tiykarin saliwshi Surayk Patik (216-277) bolip esaplanadi. Keyin ala og`an Moniy – «Ruwx» laqabi berilgen. Onin` arablastirilg`an atinin` toliq tu`ri X a`sir arab tariyxshisi Ibn an- Nadimnin` «Fixrist» kitabinda Moniy ibn Fattaq Bobak ibn Abi Barzom dep keltirilgen. Moniylik dininin` tiykarin nur ha`m zwlmet arasindag`i a`zeliy gu`res, nurdin` zu`lmet u`stinen jen`iske erisiwine isenim ideyasi quraydi. Moniylik zardushtiyliktegi dualizm – jaqsiliq penen jamanliq, jaqtiliq menen qaran`g`iliq, ruwxiy a`lem menen materialliq arasindag`i gu`res ha`m xristianliqtag`I missiya (qutqariwshinin` keliwi) tuwrali ta`liymatlardi o`zinde ja`mlegen. Moniy o`zin «A`lem nurinin` elshisi» dep esaplag`an ja`ne o`z ta`liymatinda adamlardi urispawg`a, mal-du`n`ya toplamawg`a shaqirg`an.