Lektsiya – Islamnin` Orayliq Aziya aymag`indag`i orni ha`m a`hmiyeti: tariyx ha`m ha`zirgi zaman Joba

Zardushtiylik Orayliq Aziyada eramizg`a shekemgi II-I min` jilliqlarda payda bolg`an. Ol du`n`yadag`i en` eski dinlerdin` biri bolip, og`an eramizg`a shekemgi XII-VI a`sirlerde Orayliq Aziya, Azerbayjan, Iran ha`m Kishi Aziya xaliqlari siying`an. Zardushtiylik basqa barliq dinlerge salistirma tikkeley ha`m janapay en` ko`p ta`sir o`tkergen din ep aytiw mu`mkin. Zardushtiylikte ha`r bir adam u`stinen ilahiy hu`kim a`melge asiriliwi, ja`nnet ha`m ja`ha`nnem, qiyamet-qayim, onda ta`nnin` qayta tiriliwi, ta`n ha`m ruwx qayta birigip, ma`n`gi jasaytug`ini tuwrali ta`liymatlar bar. Zardushtiylik dini Zardusht atina bola berilip, sha`rtli tu`rde usilay atap kelinedi. Negizinde bolsa, usi dinnin` muqa`ddes kitabi esaplanatug`in «Avesto»da ol «Mazdayasna» dini dep atalg`an. Bul so`zdi «Mazdag`a siyiniw» dep awdariw mu`mkin. «Mazda» so`zi «danishpan, aqil» siyaqli ma`nide tu`sindiriledi. Zardushtiylik sonday-aq «Behdin», yag`niy «En` jaqsi din» degen at penen de ulug`lang`an. Onin` ta`liymatina ko`re, barliq Mazdanin` ma`rhamati menen jaratilg`an. «Mazda» so`zinin` aldina ulug`law ma`nisin an`latatug`in «Axura» qosilip, zardushtiyliktin` ilahiyati – Axura-Mazda ati payda bolg`an. Bul – «Mirza Mazda» yamasa «Ta`n`iri» degendi bildiredi. Zardushtiylik ta`liymati Orayliq Aziyada a`yyemgi da`wirlerde bar bolg`an ta`biyat ku`shlerin ilahiylastiratug`in isenimlerge salistirg`anda monoteistlik ta`liymat bolip esaplanadi. Zardushtiylik negizinde du`n`yanin` qarama-qarsiliqlar gu`resi negizinde quriliwi, jaqsiliq ha`m jamanliq, jaqtiliq ha`m qaran`g`iliq, o`mir ha`m o`lim arasindag`i ma`n`gilik gu`res haqqinda ideyalar jatadi. Barliq jaqsiliqlardi Axura-Mazda ha`m barliq jamanliqlardi Anxramayn`yu (yaki Axriman) sa`wlelendiredi. Zardushtiylikte iyman pikirlerdin` tazalig`ina, so`zdin` turaqlilig`ina, a`mellerdin` insaniylig`ina tiykarlanadi. Ha`r bir zardushtiy ku`nine bes ma`rte juwinip, pa`klenip, Quyashqa qarap, oni alg`islap, siyiniwi sha`rt dep esaplang`an. Zardushtiylik ibadatxanalarinda ba`rhama u`zliksiz ot janip turadi. Olarda du`n`yadag`i to`rt element – suw, ot, jer ha`m hawa ulug`lanadi. «Avesto» zardushtiyliktin` muqa`deds kitabi bolip esaplanadi. Ol «Apastak», «Ovisto», «Ovusto», «Abisto», «Avasto» siyaqli formalarda isletip kelingen. «Avesto» Orayliq Aziya, Iran, Azerbayjan xaliqlarinin` islamg`a shekemgi da`wirdegi sotsialliq-ekonomikaliq turmisin, du`n`ya haqqindag`I tu`siniklerin, u`rp-a`detlerin, ruwxiy ma`deniyatin u`yreniwde de a`hmiyetli derek bolip esaplanadi.
Ol bizge shekem jetip kelmegen. Avesto haqqinda Abu Rayxan Beruniy bilay dep jazadi: «Jilnama kitaplarinda bilay delingen: patsha Doro ibn Doro g`a`ziynesinde (Abistonin`) 12 min` qara mal terisine tilla menen jazilg`an bir nusqasi bar edi. Iskender otxanalardi wayran etip, olarda xizmet etiwshilerdi o`ltirgen waqitta oni ku`ydirip jiberdi. Sonliqtan usi waqitta Abistonin` besten u`sh bo`legi jog`alip ketti». Bizge shekem jetip kelgen Avesto, Beruniydin` jaziwinsha, hasli nusqasinin` besten eki bo`limi g`ana. Ol «Avesto» 30 bo`lim edi, zardushtiyler qolinda 12 bo`lim shamasinda qaldi», - dep jazg`an. VIII a`sirde Orayliq Aziyag`a islam dini kirip kelip, ken` tarqalg`ang`a shekem zardushtiylik jergilikli xaliqtin` tiykarg`i dini bolip esaplang`an. Zardushtiylik usi da`wirde Orayliq Aziya xaliqlarinin` ruwxiy turmisinda u`lken a`hmiyetke iye boldi. Ol orinsiz qan to`giletug`in qurbanliqlardi, a`skeriy soqlig`isiwlardi, basqinshiliq urislarin qaralap, otiriqli, tinish turmis keshiriwge, miynetke, diyxanshiliq, sharwashiliq penen shug`illaniwg`a shaqirg`an. Usi jerde zardushtiylikte alg`a qoyilg`an «Jaqsi pikir, jaqsi so`z ha`m jaqsi a`mel» siyaqli ideyalar bu`gingi ku`nde de o`z a`hmiyetin jog`altpag`anin atap o`tiw orinli. Buddizm O`zbekstannin` tu`slik aymaqlarinda bizin` eramizdin` baslarinda tarqala baslag`an. Onin` Hindistannan Orayliq Aziyag`a kirip keliwin a`dette kushanlardin` hu`kim su`riwine baylanistiradi. Imperator Kanishka (I a`sirdin` aqiri – II a`sirdin` baslari) da`wirinde Kushan patshalig`I usi dinnin` oraylarinin` birine aylang`an. Atap aytqanda, Kanishka bastirip shig`arg`an ten`gelerde basqa ilahiyatlar menen bir qatarda Budda su`wreti de ushirasadi. Qitayli Syuan`-Tszyan` Bergen xabar boyinsha, VII a`sirdin` baslarinda Termizde 10 buddag`a siyiniw bo`lmesi (sangarama) ha`m min` rohib (lama) is ju`rgizgen. Buddanin` o`mirdin` aylaniw basqishlarin sa`wlelendiretug`in o`giz, arislan, pil, at simvollari ken` tarqalg`an (ma`selen, pil – Jer u`stinen ko`terilgen Budda simvoli). XX a`sirdin` baslarinda-aq A`miwda`r`yanin` on` qirg`ag`inda buddizmge tiyisli ko`plep qimbat bahali metallar – altin yaki gu`misten islengen ko`p sanli ten`geler, skul`rpurag`a tiyisli mayda ko`rinisler ha`m basqa da estelikler tabilg`an. Surxanda`r`ya (Qara-to`be, Fayaz-to`be, Dalvarzin-to`be, Qarawil-to`be) ha`m Ferg`ana oypatinda (Kuva) tabilg`an Buddanin` altin puwi jalatilg`an ha`ykelleri, bronza ha`steler, ha`r tu`rli ha`ykelsheler, o`nermentshilik buyimlari ha`m pil su`yeginen jasalg`an shaxmat figuralari usi da`wir turmiina ta`n ma`deniyat ha`m turmis ta`rizin sa`wlelendiredi.
Ha`zirgi waqitta Tashkenttegi O`zbekstan xaliqlari muzeyinin` zalinda ataqli Ayritam jiyeklerinen sheberlik penen aling`an ha`m bir payitlari buddizm ibadatxanalarin bezep turg`an arxitekturaliqsu` wretshiliktin` bezew bo`limi esaplang`an nusqalar ja`ne ayirim bo`leklerin tamasha etiw mu`mkin. Eramizdin` birinshi a`sirlerinde A`miwda`r`ya basseynindegi jerlerde hu`kimdar din sanalg`an
buddizm arablar kelgenge shekem saqlanip turg`an ha`m buddizm lamalari u`lken abiroyg`a iye bolg`an. Sufiyliktegi ayirim tariyqatlardin` qa`liplesiwinde buddizm ta`sirin ko`riw mu`mkin. Atap aytqanda, turmis mashaqatlarina shidamliliq, o`zin qiyinshiliqlarg`a saliw joli menen na`psini ta`rbiyalaw, ta`rkidu`n`yashiliq siyaqli ta`repleri buddizmge de ta`n bolg`an qubilislar edi.