Lektsiya – Islamnin` Orayliq Aziya aymag`indag`i orni ha`m a`hmiyeti: tariyx ha`m ha`zirgi zaman Joba

Mazdakiyliktin` tiykarin saliwshi – Mazdak (470-529) bolip, bul din tiykarinda quday aldinda ha`r bir insan ten`, ja`miyet bayliqlari ha`mme ushin barabar degen ideya jatadi. Ja`miyet ag`zalari o`zara ja`rdem, a`dillik ha`m ten`likke shaqirilg`an. Bayliqqa bu`kkesinen ketiw, jeke ma`pler ushin gu`res ta`n alinbag`an. Bul din V a`sir aqirlarinda Orayliq Aziya ha`m Iran aymaqlarinda sotsialliq ten`sizlikti joq etiw ushin gu`res sipatindag`i ha`reketke aylang`an.
499-jili Sasaniy patshalarinan Kubad I mazdakiyler ja`rdeminde taxti iyeledi, na`tiyjede mazdakiylerdin` abiroyi ku`sheydi. Mazdakiyler usi orninan paydalanip, baylardi talan-taraj ete basladi. VI a`sirdin` 30-jillarinin` basinda Kubad I nin` miyrasxori Xosra. Mazdakiyler ha`reketin bastirdi. Atap o`tilgen pikirler Orayliq Aziyag`a islam dini kirip keliwi qarsan`inda aymaqta dinnin` ha`r tu`rli ko`rinisleri bolg`anlig`inan derek beredi. Atap o`tilgen dinler Orayliq Aziya aymag`inda islamnan buring`i ruwxiy-sotsialliq turmisti belgileytug`in tiykarg`i faktor bolg`an edi. Biraq bul dinler urani astinda talan-taraj etiw, basqinshiliq ha`reketlerin a`melge asiriw uzaq dawam etpedi. Waqittin` o`zi bunday unamsiz jag`daylardin` jog`alip ketiwine alip keldi. Orayliq Aziyanin` islamlasiw protsessinen keyin de buring`i dinlerdegi jaqsiliq, insanpa`rwarliq, tolerantliq ta`repleri ha`r tu`rli ko`rinislerde saqlanip qaldi.
Ha`zirgi O`zbekstan aymag`inda islam tariyxi.
Islam dininin` Orayliq Aziyada tarqaliwi tikkeley arablardin` usi u`lkege kirip keliwi ha`m olardin` hu`kimdarliq etiw da`wiri menen baylanisli. Arablardin` Orayliq Aziyag`a atlanislari u`n`q-u`n`n`-jj. Baslang`an bolsa da, aymaqtin` arab xalifalig`i quramina kirgiziliwi Kutayba ibn Muslim al-Baxiliy (704-715) da`wirinde a`melge asirildi. Arablar absip alg`an jerler «Maverennaxr» («Da`r`ya artindag`I jer») ha`m arablarg`a boysinbag`an hu`kimdarlardin` jerleri «Arodi at-turk» («Tu`rklerdin` jerleri») dep ataldi. Usi eki aymaqta islamlasiw protsessleri ha`r tu`rli bolip o`tti. Abu Muslim (747-755) qozg`alan`ina shekem Orayliq Aziyada islamnan buring`i da`wir hu`kimdarlari (ixshid, buxar-zudat ha`m t.b.) jergilikli xaliqti basqariw ha`m olardan arablar ushin saliq jiynaw siyaqli waziypalardi orinlaw arqali o`z orinlarin saqlap turdi. Arab ha`m arab emes musilmanlardin` ten` huqiqlig`i ushin gu`restin` baslaniwi da tap usi da`wirge tuwra keledi. Bul ha`rekette murjiyler jetekshi orin iyeledi ha`m u`lkede arab emes
musilmanlardin` huqiqlarinin` arablar ta`repinen ayaq asti qiliniwina qarsi aktiv ha`reket (820-840) ju`rgizdi. Atap aytqanda, Murjiy al-Xaris ibn Surayj qozg`alan`i (734-746) Maverennaxr xalqi ta`repinen qizg`in qollap-quwatlandi. Murjiylerdin` islam sha`rtlerin orinlamag`an adam iymasiz dep esaplanbaytug`inlig`i haqqinda pikirleri bolsa jergilikli xaliqtin` islamdi qabil etiwin jen`illestirdi. Sonday-aq, bul ta`liymat endi g`ana qa`liplesip kiyatirg`an islam ja`miyetinde arab ha`m ajam (arab emes) xaliqlardin` ten` huqiqlilig`in, milliy-ma`deniy qa`diriyatlardin` saqlanip qaliwin ta`miyinlewge mu`mkinshilik jaratip berdi. Abu Muslim ha`reketinin` (749-jil) jen`isi na`tiyjesinde bunin` a`melde ta`miyinleniwi murjiylik ideyalarinin` siyasiy-sotsialliq tarawdan ilahiyat pa`ni tarawina ko`shiwine tiykar jaratti. Islam ilimleri VIII a`sirdegi Xorasan arqali Maverennaxrg`a kirip kelgen bolsa, IX a`sirden baslap bul ilimler aymaqtin` o`zinde rawajlana basladi. Bul da`wirge kelip, da`slep islam a`leminde ta`n aling`an alti saxix ha`disler toplami (as-sixax as-sitta), son` olardin` qatarina u`sh toplam qosilip, tog`iz kitap (al-kutub at-tis`a) qa`liplesti. Olardin` u`shewi maverennaxrli ulamalar – Iymam Buxariy, Iymam Termiziy, Iymam Dorimiyler ta`repinen toplandi. A`yne usi da`wirden baslap mongollar basqinina shekemgi da`wirde Maverennaxrda islam dini ha`r tu`rli siyasiy sebeplerge bola Xorasannan ajiralg`an halda rawajlandi ha`m islam jergilikli xaliqtin` «o`z dini»ne aylandi. Mongollar basqini barliq tarawlardag`i siyaqli islam dini ha`m ilimlerinin` rawajlaniwina da og`ada unamsiz ta`sir ko`rsetti. Jergilikli ulamalar qirip taslandi ha`m qalg`anlari uzaq u`lkelerge ketiwge ma`jbu`r boldi. Temuriyler dinastiyasi ha`m onnan keyingi da`wir Maverennaxrda tasavvuf (sufizm) bag`darinin` rawajlaniwina baylanisli boldi. Patsha Rossiyasi ha`m Sovet hu`kimeti hu`kim su`rgen da`wirde islam Dinin xaliq turmisinan uzaqlastiriwg`a ha`reket etiw, islam qa`diriyatlarin sheklew ha`m din ulamalarinin` jasirin ha`reket etiw da`wiri boldi.
G`a`rezsizlik da`wirinde diniy qa`diriyatlarg`a erkinlik beriliwi islamnin` ja`miyette o`z ornin iyelewine mu`mkinshilik jaratti. Sonin` menen birge jasirin jag`dayda rawajlang`an ha`m din niqabi astindag`i ha`r tu`rli ideologiyalardin` ta`sirinde qa`liplesken ko`z-qaraslardin` ju`zege shig`iwina da qolay sharayat payda boldi. Diniy fanatizmge biypa`rwa mu`na`sibette boliw da, diniy isenimlerdi pu`tkilley qadag`an etiw de tek unamsiz aqibetlerge g`ana alip keliwi ta`biyiy qubilis. Usinnan kelip shig`ip, g`a`rezsiz O`zbekstan din tarawinda buring`i awqam da`wirindegi dindi uliwma jroq etip jiberiwge umtiliw siyaqli ateistlik ko`z-qaraslardan o`zgeshe, onin` ja`miyet ruwxiy turmisindag`i ornin duris belgilew ha`m sonin` menen
birge din niqabi astindag`i ha`r qanday g`a`rezli ha`reketlerdin` aldin aliwg`a qaratilg`an siyasatti a`melgeasira basladi.