Lektsiya – Islamnin` Orayliq Aziya aymag`indag`i orni ha`m a`hmiyeti: tariyx ha`m ha`zirgi zaman Joba

XII a`sir ortalari XIII a`sir baslarinda sufiyler sho`lkemlestirgen zaviyalarda, atap aytqanda, qalalarda sufizm tariyqatlari payda bola asladi. Bag`dadta payda bolg`an da`slepki suxravardiya ha`m qadiriya tariyqatlari pu`tkil musilman a`lemine tarqaldi. Ha`r bir o`z aldina aymaqta sufizmnin` tariyqatlari ta`liymatlari jergilikli o`zgeshelikler, da`stu`rler ja`ne islamnan buring`i diniy ta`liymatlar ta`sirinde rawajlandi. Atap aytqanda, Hindistanda sufiylik ko`zqaraslarinin` rawajlaniwinda (XIV-XVI a`sirler) buddizm ha`m hinduiylikke ta`n tu`sinikler o`z ta`sirin o`tkizgenin aniq ko`riw mu`mkin. XII-XIII a`sirlerde Ibn Arabiy «filosofiyaliq» sufizmnin` tiykarg`i qag`iydalarin bayan etip berdi. Ol «vahratul-vujud» ideyain ilgeri su`rdi. «Ka`mil insan», «barliqtin` birligi»(vahratul-mavjud), «absolyut shinliqtin` o`zin ko`rsetiwi – jarqiraw (sa`wle)» ha`m «nurlaniw» siyaqli ideyalar piker talaslarinin` deregi bolip qaldi. Sufizm ideyalari ko`p sanli qosiq shig`armalarinda da sa`wlelengen. Sufiylikke ta`n bayanlamalar, timsallar ha`m temalar pu`tkil diniy ha`m du`n`yaliq parsi poeziyasina (Jalaliddin Rumiy, Sanoiy, Saadiy, Amir Qisraw Dexleviy, Hafiz, Jamiy, Ansariy, Nizamiy ha`m t.b.), sonday-aq belgili da`rejede arab poeziyasina sin`ip ketti. Tu`rkiy xaliqlardin` (birinshi gezekte A`liysher Nawayi), Balqan iryam atawi, Arqa Hindistan, Indoneziya musilmanlari a`debiyatinda ha`m xaliq awizeki do`retiwshiliginde de usinday jag`day ju`z berdi. Sufizm a`wel basta mo`min-boysiniwshiliq ha`m du`n`ya g`alma-g`allarinan waz keshiwdi na`siyatlag`an bolsa, pu`tkil tariyxi dawaminda bir neshe ret ko`terilis ha`reketlerinin` (Andalusiyadag`I «mu`riydler ko`terilisi» (XII a`sir), Antaliyada sheyx Badriddin (1416 jili o`ltirilgen) basshilig`indag`I diniy-siyasiy ha`reket, bobiyler, shaziliyler ha`m t.b.), keyinirek bolsa kolonializmge qarsi gu`res (sanusiyler, qadiriyler) ideologiyasina aylandi. XIV a`sirge kelip, sufizmde du`n`ya ha`m aqiret islerin barabar alip bariw lazimlig`i ideyasi ilger su`rildi. Buni Orayliq Aziyada sufizmnin` rawajlaniwina o`zinin` u`lken u`lesin qosqan Baxawaddin Naqshband ha`ziretlerinin` «Dil ba-yoru, dast ba-kor», yag`niy «Kewlin` Allada, qolin` iste bolsin» degen uraninda da ko`riw mu`mkin. XV a`sirde sufizmde ta`rkidu`n`yashiliqtan o`zgeshe, du`n`ya baylig`ina muhabbat qoymag`an halda ko`p mal-da`wletke iye boliw tariyqatta boliwg`a ziyan bermeytug`inlig`i tuwrali ta`liymat rawajlandi. Xoja Axrar Valiydin` «ta`rkidu`n`yashiliq mal-mu`lk joqlig`inda emes, al kewilde jalg`iz Alani tutiwda. Du`n`yani su`yetug`in da`rwish, eger ju`da` paqir bolsa da, zahid emes. Ha`zireti
Sulayman alayhissalamdi sonsha mal-mu`lki menen birge ta`rkidu`n`ya iyesi derler» degen so`zlerinde de bunin` da`liyilin ko`riw mu`mkin. Islam dini Arabstan yarim atawinan shig`ip, basqa aymaqlarg`a, atap aytqanda, Xorasan ha`m Maverennaxrg`a kirgen waqitta jergilikli xaliqlar ha`r tu`rli diniy dogmalarg`a isenetug`in edi. Islam tiykarg`i u`stin dinge aylang`annan keyin jergilikli xaliq usi dindi qabil etiw menen birge zardushtiylik, xristianliq, buddizm siyaqli a`welgi dinlerde bolg`an mal-du`n`yag`a berilmew, qalisliq, birewlerdin` kewline azar bermew, sadiqliq, tolerantliq, gumanizm siyaqli qa`siyetlerdiislamliq ko`riniste saqlap qaliwg`a ha`reket etti. Aymaqtin` da`slepki islamlasiw da`wirinde musilmanliqti tek namaz oqiw yaki za`kat beriw siyaqli adamlardin` sirtqi ha`reektlerine qarap belgilew jag`dayi ju`zege keldi. Tap usi da`wirde sufizm wa`killeri bunday ju`zekilikke qarsi, dinnin` tiykarg`i maqseti – kewil pa`kligi, iqlas ha`m uliwma alg`anda, insannin` ishki du`n`yasinin` go`zzal boliwi tu`siniliwi kerekligine itibar qaratti. Genealogiya, shejire ha`m manoqiblerde atlari atalg`an Safiyuddin Urunquylaqiy, Ha`kim ata, Dukchi iyshan siyaqli sufizm wa`killerinin` is-ha`reketleri adamlarg`a ilim-hikmet u`yretiw, paqirpuqaralarg` a ja`rdem beriw, salmalarg`a suw shig`ariw, tin` jerlerdi abyuat etiw siyaqli insanpa`rwarliqtan ibarat bolg`anlig`i sufizm tariyqatlarinin` do`retiwshilik ha`m tolerantliq a`hmiyetin ja`ne de ayqiniraq ko`rsetedi. Ha`zirgi da`wirde aymaqtag`i xaliqlardin` turmisi ha`m adamlardin` ruwxiy-moralliq ko`zqaraslarinin` qa`liplesiwinde islam dininin` orni ha`m a`hmiyetinin` artiwi. XIX a`sirdin` da`slepki jillarinan baslap islam dini tarqalg`an ma`mleketlerdin` sotsialliq-ekonomikaliq ha`m siyasiy turmisinda u`lken tariyxiy o`zgerisler ju`z Bere basladi. Ju`zege kelip atirg`an jan`a sharayatqa diniy-filosofiyaliq, huqiqiy normalardin` XIX a`sirdin` yariminan baslap beyimlesiwi ilimde «islam reformalari» («islam modernizmi») dep ataldi. Bul protsess ha`zir de dawam etpekte. XX a`sirge kelip du`n`yada islam faktorinin` ta`siri ku`sheydi. Bunin` sebebi sipatinda, birinshiden, ja`ha`nde usi dinge siyiniwshilar saninin` ko`beyip baratirg`ani, ekinshiden, ha`r tu`rli ra`smiy ha`m ra`smiy emes islam sho`lkemleri ha`reketlerinin` ku`sheyiwi ko`rsetiledi. Bul protsess XIX a`sir aqirlarinda islam a`leminde aktivlesken diniy reformalastiriw ha`reketlerine baylanisli. XX a`sirdin` aqiri – XXI a`sir basinda bul ha`reketler ha`r tu`rli ko`rinislerde dawam etti. XIX a`sirdin` baslarinda Egipette baslang`an kolonializmge qarsi ideyaliq gu`res panarabizm (arab birligi) ideyasin keltirip shig`ardi. XIX a`sirdin` ekinshi yariminda bolsa bul ideya Jamaliddin al-Awg`aniy (1839-1897) ilgeri su`rgen panislamizm menen almasti. XX a`sirden baslap ko`pshilik musilman ma`mleketlerinde jan`a kommertsiyaliq, jinayat ha`m
puqaraliq kodeksleri engizildi. Tek neke, ajirasiw, miyras ma`seleleri sha`riyat joli menen sheshiletug`in edi. XIX a`sirdin` son`i ha`m XX a`sirdin` baslarina kelip Tu`slik-Shig`is Aziyada, atap aytqanda Singapur, Malayziya ha`m Indoneziyada islam reformalari ha`reketleri janlana basladi. Olar negizinen islamdi zamanago`y ilim-texnika jetiskenliklerine sa`ykes tu`rde qayta ko`rip shig`iw, diniy isenimge
tiyisli shig`armalar tek arab tilinde emes, al jergilikli tillerde de boliwi kerekligine ko`birek itibar qaratti. XIX a`sirdin` aqiri diniy qa`diriyatlardin` oyaniwi, diniy ruwxiyliqqa qaytiw da`wiri boldi. 1970- 1990-jillarda du`n`yada ju`z Bergen ha`diyseler g`alaba xabar qurallarinda «islam oyaniwi», «qayta islamlasiw», «islam fenomeni» siyaqli shaw-shuwli xabarlardin` tarqaliwina sebep boldi. Ja`ha`n ja`miyetshiligi bul protsesslerge u`lken qizig`iwshiliq penen qaraw menen birge ekstremizm ha`m fanatizm siyaqli unamsiz ha`diyseslerdi u`lken qa`weterleniw menen gu`zetip barmaqta.
Orayliq Aziya aymag`inda diniy isenimge baylanisli ha`r qanday ma`sele og`ada na`zik bolip esaplanadi. Sebebi bul aymaqta dinnin` teren` tariyxiy tamirlari taralg`an. Belgili bir ku`shler ha`zirgi ku`nde diniy qa`diriyatlardan, islamdi qaya tiklew uraninan paydalaniwg`a urinbaqta. Son`g`i on jilliqlar dawaminda du`n`yada din faktorinin` aktivlesiwi buring`i awqam orinda payda bolg`an ma`mleketlerde de o`zin ko`rsetti. Administrativlik-buyriqpazliq sistemasi hu`kim su`rgen buring`i sovet sistemasinda da diniy turmis hsh qashan toqtap qalg`an emes. Ol tek o`zine ta`n formalarina iye edi. «Biraq 80-jillardin` aqiri-90-jillardin` baslari, bir ta`repten, ja`miyette dinnin` abiroyi qayta tiklengen, ekinshi ta`repten, a`ne usi tiykarda qarama-qarsiliqlar kelip shig`iwina sebepler qa`liplesken da`wir boldi».
XX a`sir aqirina kelip sotsialistlik ha`m kapitalistlik sistemalar arasindag`i ba`sekileslik toqtag`annan keyin du`n`yadag`i diniy jag`day da o`zgerdi. Buring`i sovet awqami aymag`inda payda bolg`an g`a`rezsiz ma`mleketlerde milliy qa`diriyatlardin` qaytiwi menen diniy da`stu`rler de qayta tiklendi. Sonin` menen birge, dinnen siyasiy maqsetlerde paydalaniwg`a uriniw bazida ju`da` qayg`ili jag`daylardin` ju`z beriwine alip keldi. Bunda o`tken da`wirden miyras bolip qalg`an dinnen xabarsizliq fanatizm toparlarina qol keldi. Ha`zirgi ku`nge kelip aymaqta, atap aytqanda, O`zbekstanda diniyag` artiw tarawinin` rawajlaniwi diniy fanatizm qa`wpinin` aldin aliwda a`hmiyetli faktor bolip qalmaqta. Biraq g`a`rezli ku`shler de o`z maqsetlerine erisiw jolinda jan`adan-jan`a usillardi, hiylelerdi oylap tawip ating`ani da ta`biyg`iy na`rse. Bunday unamsiz jag`daylardin` payda boliwina ha`m rawajlaniwina jol qoymaw ma`seslesi bolsa ba`rqulla qirag`iliqti talap etedi. Sonin` menen birge, ja`ne bir haqiyqatti ayiriqsha atap o`tiw kerek. Ata-babalarimizdin` dini esaplanatug`in islam dini ha`r qashan da adamlardi o`zin tuta biliwge, jaqsi paziyletlerdi ko`beytip, jamanlarinan awlaq boliwg`a bag`darlag`an, awir sinaqlarg`a shidam beriwge, jaqti ku`nlerge umtilip jasawg`a shaqirg`an, bir so`z benen aytqanda,xalqimiz ushin ha`m iyman, ha`m moral`, ha`m ag`artiw bolip kelgen. G`a`rezsizlik sharapati menen adamlarimiz a`ne usi ag`artiwshiliqtan paydalaniw imkaniyatina miyasar boldi. Bul ag`artiwshiliq adamlarg`a ruwxiy ku`sh-quwat bag`ishlap, o`z-ara mehir-aqibetlik sezimlerinin` rawajlaniwina xizmet etpekte. Solay eken, Prezidentimiz atap o`tkenindey, ha`r qiyli fanatizm ag`imlari ha`m ha`reketlerinin` g`a`rezli maqsetlerine, umtilislarina qaramsstan, diniy tuyg`ilarg`a iye bolg`an, jaqsi istin` aqibeti siyliq boliwina, jamanliq bolsa jazasiz qalmaytug`inlig`ina isengen adamlardan ibarat ja`miyettin` ruwxiyag` artiw turmisinda ha`m ja`miyetlik protsesslerdin` ju`riwinde islam dini o`zine ta`n oring`a iye bolip qala beredi.