Lektsiya №15

2. Kompyuterlardin’ bir biri menen baylanisiwi. Lokal, regional ha’m global tarmaqlar
2.1. Lokal esaplaw tarmag`i

Ha`zirgi waqıtta ja`miyettin` rawajlanıwın lokal tarmaqlarsız ko`z aldımızg`a keltiriw qıyın. Komp`yuterler zamanago`y ja`miyette rawajlanıwdın` ajıralmas bo`legi bolıp barmaqta.

Bizin` a`sirimiz informatsion texnologiyalar a`siri. Demek, ilimiy-texnikalıq rawajlanıwda to`mendegi mashqalalar aktual bolıp esaplanadı:

• 
  Mag`lıwmatlar almasıw;
  
• 
  Komp`yuter sırtqı qurılmaların birgelikte paydalanıw;
  
• 
  Mag`lıwmatlardan paydalanıw mu`mkinshiligi;
  

Mag`lıwmatlardı na`tiyjeli qayta islew - bul lokal tarmaqta orınlanatug`ın ken` tarqalg`an funktsiyalardın` biri. İnformatsion-esaplaw tarmaqların ja`rdeminde ja`miyettin` barlıq tarawlarında u`lken ko`lemdegi mag`lıwmatlardı paydalanıw mashqalaların sheshiwi mu`mkin.
Lokal tarmaq – bul tarmaqqa jalg`ang`an uzeller yamasa jumıs stantsiyalarına mag`lıwmatlar almasıw ha`m ha`r qıylı apparat ha`m programmalıq resurslardı birgelikte paydalanıwg`a mu`mkinshilik beretug`ın bo`listirilgen esaplaw tarmag`ı.
Lokal tarmaqta jumıs stantsiyaları ha`m arnawlı komp`yuterler o`zara kabeller menen baylanısqan boladı. Olar o`z na`wbetinde tarmaq adapterleri ja`rdeminde arnawlı platalar arqalı komp`yuterdin` sistemalı platasın ken`eytiredi.
Joqarı da`rejedegi qolaylıq ha`m mag`lıwmatlar almasıwda ha`r tu`rli qa`telerge jol qoymaw ushın tarmaqtın` barlıq jumısı tarmaq protokolı dep atalatug`ın arnawlı qag`ıyda ha`m kelisimler menen sa`ykeslestirilip baradı.
Ha`zirgi waqıtta İnternet tarmag`ına jalg`ang`an ha`r bir komp`yuter arqalı virtual kitapxanalardan za`ru`rli materiallardı alıw, olardı paydalanıw tarmaq mu`mkinshiliklerinen biri bolıp esaplanadı. Bul na`rse izertlewge umtılg`an ha`r bir adamnın` waqtın tezletiwge ha`m artıqsha qa`rejet sarp etpey ken` ko`lemli tu`siniklerge iye bolıwına alıp keledi.
Tarmaqtın` qollanıw oblastı ju`da` ken`. Oqıw protsessinde, ofis jumısların avtomatlastırıwda, ka`rxana basqarıw sistemalarında ha`m t.b. paydalanıw mu`mkin.
İnformatsion esaplaw tarmag`ı – mag`lıwmatlardı uzatıw kanalları arqalı o`zara baylanısqan komp`yuterler sisteması.
İnformatsion esaplaw tarmag`ının` tiykarg`ı wazıypası tarmaq paydalanıwshılarına usı tarmaqta bo`listirilgen resurslarg`a qolaylı ha`m isenimli mu`mkinshilikler jaratıw jolı menen ha`r qıylı informatsion esaplaw xızmetlerin na`tiyjeli ta`miynlew.
İnformatsion esaplaw tarmag`ı tiykarında qurılg`an informatsion sistemalar to`mendegi ma`selelerdin` na`tiyjeli orınlanıwın ta`miynleydi.

• 
  Mag`lıwmatlardı saqlaw;
  
• 
  Mag`lıwmatlardı qayta islew;
  
• 
  Paydalanıw ushın mag`lıwmatlarg`a dostuplar¹ sho`lkemlestiriw;
  
• 
  Paydalanıwshılarg`a mag`lıwmatlardı qayta islew na`tiyjelerin ha`m mag`lıwmatlardı uzatıw;
  

İNFORMATsİON-ESAPLAW TARMAG`I territoriyadan g`a`rezli to`mendegishe bo`linedi:

• 
  lokal – (LET yamasa LAN – Lokal Area Network);
  
• 
  regional – (RET yamasa MAN – Metropolitan Area Network);
  
• 
  global – (GET yamasa WAN – Wide Area Network);
  

Lokal tarmaq dep – abonentleri bir-birinen kishi aymaqta (10-15 km) jaylasqan tarmaqqa aytıladı. Ha`zirgi waqıtta LET abonentlerinin` territoriyalıq jaylasıwına anıq sheklewler joq.
Regional tarmaq – qala, rayon, oblast`, ha`tte kishigirim ma`mleket abonentlerin birlestiredi. Regional ET abonentleri arasındag`ı aralıq a`dette onlap, ju`zlep kilometr boladı.
Global tarmaq ha`r qıylı ma`mleketlerde, kontinentlerde, bir-birinen uzaq aralıqlarda jaylasqan abonentlerdi birlestiredi. Bul tarmaqta abonentlerdin` informatsiya almasıwı telefon liniyası baylanısı, radiobaylanıs sisteması ha`m sputnik baylanısı ja`rdeminde iske asırıladı.
Lokal ET regional tarmaq komponenti esaplansa, regional tarmaq – global tarmaqqa birlesedi ha`m son`ında global ET quramalı strukturanı du`zedi. Bunday struktura ha`zir belgili du`n`ya ju`zilik superglobal informatsiya tarmag`ı – internet qabıl etilgen.i
Mag`lıwmatlardı uzatıw printsipi boyınsha tarmaqtı 2 toparg`a ajıratıw mu`mkin:

• 
  izbe-iz (posledovatel`nıy);
  
• 
  ken`nen xabarlaytug`ın (shirokoveshatel`nıy);
  

İzbe-iz tarmaqta mag`lıwmatlardı uzatıw izbe-iz bir uzelden ekinshisine ha`m ha`r bir uzel qabıl etilgen informatsiyanı keyingisine izbe-iz retranslyatsiya etiw arqalı orınlanadı. Ken`nen xabarlaytug`ın tarmaqta ha`r bir waqıt momentinde uzatıwdı tek bir uzel uzatadı, al qalg`an uzeller tek informatsiya qabıllaydı. Tarmaqtın` bunday tipine bir ulıwma baylanıs kanalın (monokanal) yamasa bir ulıwma passiv kommutatsiya etetug`ın qurılmanı paydalanatug`ın LET kiredi.
Geometriyalıq du`zilisi (topologiya) boyınsha LET:

• 
  shinalı (sızıqlı, bus);
  
• 
  aylanba (ring);
  
• 
  radial (juldızsıman, star);
  
• 
  bo`listirilgen radial (cellular);
  
• 
  ierarxiyalıq (hierarchy);
  
• 
  tolıq baylanıslı (mesh);
  
• 
  aralas (gibridli);
  

boladı.
Shinalı topologiyalı tarmaq mag`lıwmatlar uzatıwda sızıqlı monokanallardı paydalanadı.

Tarmaqtag`ı barlıq komp`yuterler bir baylanıs sızıg`ına paralel` baylanıstırıladı. Tarmaqtın` uzatıwshı uzelinen mag`lıwmatlar shina boyınsha eki ta`repkede tarqatıladı. Barlıq uzeller kelgen xabardı retranslyatsiya etpeydi. İnformatsiya barlıq uzelge baradı, biraq onı tek kimge adreslengen bolsa, sol qabıl etedi. Shinalı topologiya a`piwayı topologiyalardan biri. (1-su`wret). Shinalı topologiya tarmaqtı ken`nen belgili bolg`an Ethernet ha`m onın` tiykarında sho`lkemlestirilgen Netware Novell tarmag`ı qollanadı.

1-su`wret. Shinalı topologiyalı tarmaq

2-su`wret. Aylanba topologiyalı tarmaq.

Aylanba topologiyag`a iye tarmaqta barlıq uzeller jabıq kol`tso formada izbe-iz baylanısadı. Bunda xabar bir uzelden ekinshisine jiberiledi. Aylana boylap informatsiya uzelden uzelge jiberiledi ha`m ha`r uzel jiberilgen xabardı retranslyatsiya etedi. Qabıl etiwshi uzel xabardı anıqlap ha`m tek o`zine adreslengenin qabıllaydı. İslew isenimliligi boyınsha aylanba topologiyalı tarmaq a`meliyatta ken` tarqalg`an (ma`selen, Token Ring). (2-su`wret)

Radial topologiyalı izbe-iz tarmaqtın tiykarın, jumıs stantsiyaları baylanısatug`ın komp`yuter-server quraydı. Barlıq mag`lıwmatlar oraylıq uzel arqalı uzatıladı. İzbe-iz radial tarmaq oraylastırılg`an basqarıwg`a iye ofislerde paydalanıladı. (3-su`wret).

3-su`wret. Radial topologiyalı tarmaq

Ken` xabarlaytug`ın radial tarmaqta paydalanıladı – bunday tarmaqta oraylıq server ornına kommutatsiya etiwshi qurılma ornatıladı. A`dette, kontsentrator bir uzatıwshı kanaldan basqalarına o`tkeriw arqalı jalg`anıwdı ta`miynleydi.