Lingvist oxirgi shakl 1-son indd
Download 1.51 Mb. Pdf ko'rish
|
Lingvist OXIRGI SHAKL 1-son
- Bu sahifa navigatsiya:
- V. Fon Gumboldtning milliy til va xarakterga oid qarashlari
|
Til, nutq va xarakter
Nutq – inson faoliyatining asosiy va muhim qismi. Tabiiyki, u eng asosiy xarakter va temperament ko‘rsatkichlaridan biri. Nutq shaklidan qat’i nazar individ haqida axborot tashish xususiyatiga ega. So‘nggi vaqtlarda nutqning insondagi tabiiy-fiziologik va psixik jarayonlar bilan aloqadorligini asoslashga qaratilgan ko‘plab tadqiqotlar yaratildi. Jumladan, nutq va yosh, nutq va jins, nutq va milliy mansublik, nutq va ijtimoiy maqom, nutq va madaniyat, nutq va kasbiy faoliyat, nutq va hissiy-emotsionallik shular jumlasidandir. Biroq tilning xarakter va temperament bilan aloqadorligini asoslash 117 V. Fon Gumboldtning til va xarakter uyg‘unligiga oid qarashlari 118 Rohila ABDULLAYEVA masalasida olib borilgan tadqiqotlar soni еtarli emas. Xususan, o‘zbekona nutqning temperament xususiyatlarini ko‘rsatishga qaratilgan tadqiqotlar masalasida monografik planda bajarilgan ishlar kuzatilmaydi. O‘zbek so‘zlovchisi nutqi ustida uning temperamentini aniqlashga qaratilgan tadqiqotlar olib borish mazkur mavzuning dunyo tilshunosligidagi talqini va metodlari bilan yaqindan tanish bo‘lishni taqozo qiladi. Nutq va temperamentning aloqadorligi xususidagi qarashlarning negizi til, lison, nutq hodisalarining ajratilishi, inson nutqining moddiy tomonlaridan xoli tarzda ong bilan aloqador jihatlarini ko‘rsatishga qaratilgan tadqiqotlarga borib taqaladi. V. Fon Gumboldtning milliy til va xarakterga oid qarashlari Qadimgi yunon va rim falsafasidan keyin xarakter va temperament XVIII asrga kelibgina yana ilmiy bahs va nazariyalarning markaziga tortildi [Xromova Y.B. 2007, 1-6]. Buni nemis mumtoz falsafasi vakillari va ularning Abstract tushunchalar mohiyatini sharhlashga qaratilgan izlanishlari misolida ko‘rishimiz mumkin. Mazkur jarayon nemis faylasuf olimi V. Fon Gumboldtning til, milliy xarakter, madaniyat, milliy ong va tafakkur haqidagi ta’limotidan boshlanadi. Olim tomonidan fanga olib kirilgan “ichki til” tushunchasi Plotin qarashlari bilan aloqador. U birinchilardan bo‘lib, tilga nisbatan “ichki” tushunchasini qo‘llash mumkinligini ta’kidlaydi va bu “ichki til” bevosita kuzatishda mavjud bo‘lmagan, moddiy tildan ko‘ra murakkab va serqirra, Abstract hodisa ekanligini aytadi. Olim “tilning ichki shakl”ini inson psixologiyasi bilan, xalqning milliy dunyoqarashi va mentaliteti bilan uzviy aloqadorligi haqida mulohazalar yuritgan bo‘lib, ushbu masalalar zamonaviy tilshunoslik yo‘nalishlarida ham o‘zining to‘liq ta’rifini topa olgan emas. Shu nuqtayi nazardan Gumboldt qarashlari bugungi tilshunoslik uchun dolzarb. V. Fon Gumboldt o‘zining “Insoniyat tilining tuzilishidagi tafovutlar va ularning inson ruhiy olamiga ta’siri” (1836) nomli maqolasida til xususiyatlari va milliy xarakterning bir-biri bilan chambarchas aloqador ekanligini aytadi [Panchenko V.A.,2011, 3] Gumboldtning ta’kidlashicha, “tilning o‘ziga xos xususiyatlari milliy xarakterda o‘z izini qoldiradi. Olim ta’biri bilan aytganda: “Har qanday tilni o‘rganish jarayonini shu millatning butun falsafasi va tarixini o‘zida jam qilgan insonning ichki olamini o‘rganishdan boshlanmog‘i lozim” [Novikov M.V., 2017, 3]. Shu o‘rinda “insonning ichki olami” tushunchasini sharhlashga ehtiyoj tug‘iladi. Gumboldt moddiy borliqda o‘z ifodasini topadigan, material belgilarni ko‘rsatadigan inson bilan aloqador hodisa va xususiyatlarning ongda ham o‘z 119 V. Fon Gumboldtning til va xarakter uyg‘unligiga oid qarashlari o‘rni, ekvivalenti bo‘lishini aytadi. Masalan, bugungi tilshunoslikda “lison”, “olamning lisoniy manzarasi” termini ostida yuritiladigan hodisa olim izlanishlarida keltirilgan “tilning ichki shakli”ga yaqin. Ichki olam garchi olim tomonidan ta’kidlanmagan bo‘lsa-da, inson xarakteri bilan uzviy aloqador. Buni olimning quyidagi jumlalari ham ta’kidlaydi: “Tillarning turli tuzilishda va turli ko‘rinishlarda bo‘lishi inson hissiyotlarining ham, dunyoqarashining ham rang-barang bo‘lishini ta’minlaydi. Bu milliy dunyoqarashning ham ayricha tarzda bo‘lishiga olib keladi, shunday ekan, tilning o‘rganilishini ham aynan shu nuqtadan insonning ichki olami va xalqning milliy dunyoqarashidan boshlash lozim. Olimning grek tilining o‘ziga xos xususiyatlarini ko‘rsatishga qaratilgan “Latsiy va Ellada” asarida shunday deyiladi: “Milliy o‘ziga xoslikni o‘rganish jarayonida tilga cheksiz imkoniyatlar manbai sifatidagina emas, tom ma’noda milliy xarakterni o‘zida jo qilgan hodisa sifatida qarash lozimdir” [Novikov M.V., 2, 2017, 4]. Bu o‘rinda “xarakter” umuminsoniy hodisa sifatida tasvirlanib, milliylik ko‘rsatkichi bilan bog‘langan. Bugungi kunda “milliy xarakter” tushunchasiga bir necha xil yondashuvlar mavjud. Xususan, xarakter individga xos hodisa o‘laroq uni umumga xoslab bo‘lmasligi to‘g‘risidagi qarashlar buning yaqqol misoli bo‘la oladi, biroq bir millatga mansub bo‘lgan insonlarga xos bo‘lgan jihatlarning mavjud bo‘lishini ham inkor etib bo‘lmaydi. Demakki, olimning qarashlariga ko‘ra, til insonga jamiyatda kommunikativ funksiyalarni amalga oshirish uchun xizmat qiladigan formal hodisa bo‘libgina qolmay, qadriyatlar, an’analar o‘z ifodasini topadigan milliy xarakterning namunasi. Olimning mazkur qarashlari keyingi davrlarda bir necha tadqiqotlar asnosida o‘z isbotini topib bormoqda. Mavhum “xarakter” tushunchasining konkret hodisalar bilan aloqadorligi va tashqi omillar asosida o‘zgarishlarga yuz tutishi ham olimning nazariyasiga xos. Olim nazarda tutgan milliy dunyoqarash, milliy xarakter jamiyat bilan uzviy bog‘liq. Tadqiqotchi A.V.Grinko “Национальный характер и язык” (Milliy xarakter va til) nomli maqolasida milliy xarakter va uni yuzaga keltiruvchi omillar, xarakterning milliy tildagi ko‘rsatkichlari xususida fikr yuritadi. Tadqiqotchi ingliz va rus tillarini obyekt sifatida belgilar ekan, ushbu xalqlar tili va til strukturasining kelib chiqishini tabiiy shart- sharoit, ekologik vaziyat va milliy xarakter bilan bog‘laydi [Grinko A.V., 2016, 136-141]. Xususan, rus tili va uning flektiv tabiatini xalqning uzoq o‘tmishdan bugungi kunga qadar shug‘ullanib kelgan agrokultura, ya’ni dala madaniyatiga oid kasblar bilan aloqadorligini aytadi. Tadqiqotchining fikriga ko‘ra, dalada ishlash rus kishisiga o‘z |
