Lingvist oxirgi shakl 1-son indd

V. Fon Gumboldtning “ruh” tushunchasiga oid qarashlari
V. Fon Gumboldt falsafiy antropologiya haqida so‘z yuritar 
ekan, tilning inson dunyoqarashi, sotsium, milliy madaniyat bilan 
chambarchas bog‘liq ekanligini aytadi. Mazkur hodisalar birlashgan 
holda til orqali namoyon bo‘ladigan milliylik “milliy ruh”da aks 
etishini ta’kidlaydi. Olim tomonidan keltirilgan “absolyut ruh” 
o‘zida milliylikni, milliy xarakterni va milliy dunyoqarashni aks 
ettiradi. Olim asarlarida keltirigan “ruh” tushunchasi ilmiy jihatdan 
ancha murakkab va ilmiy asoslarni talab qiladi. Olim izlanishlarida 
keltirilgan “ruh” tushunchasi o‘z navbatida bir necha turlarga 
bo‘linadi. Jumladan, “absolyut ruh” bu butun olam va uning negizida 
turadigan, insoniyatning aqliy, ilmiy, ijtimoiy va falsafiy asosida 
turadigan hodisa sifatida keltiriladi. Shu o‘rinda ruh tushunchasining 
olim va zamonamiz adabiyotlarida keltirilgan ta’riflariga to‘xtalishga 
ehtiyoj tug‘iladi. Ruh tushunchasini diniy va ilmiy jihatdan asoslashga 
urinishlar mavjud. Xususan, islom dinining muqaddas kitobi 
hisoblanmish “Qur’oni Karim”da shunday marhamat qilinadi: “(Ey 
Muhammad) Sizdan ruh-jon haqida so‘raydilar. Ayting: “Ruh yolg‘iz 
Robbimning ishidir. Sizga juda oz ilm berilgandir” [Isro surasi, 85-oyat]. 
Ruh ilmiy nuqtayi nazardan biologiya va falsafa fanida o‘rganilgan. 
Biologik nuqtayi nazardan ruhni ilmiy asoslash jarayonida yirik, 
asosli tadqiqotlar ko‘zga tashlanmaydi. Falsafada esa ruh xususida 
nisbatan umumiy bo‘lgan nazariyalar ilgari suriladi. Xususan, 
falsafada “olamiy ruh” tushunchasi keltirilgan bo‘lib, bu ta’limotning 
asoschisi nemis faylasufi G.Gegel hisoblanadi. Olim ta’limotiga ko‘ra, 
butun olamning negizida, barcha ijtimoiy va tabiiy hodisa hamda 
jarayonlarning asosida “olamiy ruh” va “olamiy aql” yotadi. Bundan 
tashqari uyg‘onish davri va uning neoklassik vakillariniing ijod 
namunalariga nisbatan ham olamiy tushunchasini qo‘llash holati 
uchraydi. Ruh – insonning o‘y-fikrlari, tafakkur tizimi, insonning 
ichki olamini boyitib boruvchi va qadriyatlarini belgilab beruvchi, 
jamiyatda o‘z ifodasini topadigan va insonlararo munosabatlarda 
ko‘rinadigan milliy-madaniy, etnik asoslarga ega, o‘zida bir necha 
milliy tamaddun akslarini singdirib qolgan birlik [Simbarevich O.L., 
2010, 1-6]. Tushunchaning ijtimoiy-falsafiy jihatdan o‘rganilishi XIX 
asrdan boshlanadi. O‘rganilishga asosiy sabab sifatida insoniyat 
boshiga tushgan umuminsoniy fojialar, xususan, dunyo urushlari 
sabab bo‘lgan. Urush va tizimlarning o‘zgarishi asnosida nafaqat 

---

122
Rohila ABDULLAYEVA
siyosiy va iqtisodiy, balki inson ongida ruhiy inqirozlar ham sodir 
bo‘lgan va mazkur bo‘shliqlarni to‘ldirish uchun “ko‘ngil”, “ruh”, 
“milliy ruh” hodisalari o‘rganilganki, bundan ko‘zlangan maqsad 
millat ruhiy olamida yuzaga kelgan inqirozli holatga barham 
berish, uning o‘z qadriyatlariga, milliy dunyoqarashiga ega bo‘lgan 
millat ekanligini, munosib o‘tmish va munosib kelajagi borligini 
ta’kidlash bo‘lgan [Pushkareva M.A., 1999, 127]. Yuqorida keltirilgan 
ma’lumotlarga tayangan holda aytish mumkinki, Gumboldtning 
“absolyut ruh” xususidagi qarashlari ham o‘z ilmiy asoslariga ega 
bo‘lib, keyingi avlod vakillari tomonidan to‘ldirilgan.
Yana bir jihatini ta’kidlash lozimki, Gumboldtning “milliy 
ruh”, “tilda aks etadigan milliy dunyoqarash” xususidagi qarashlari 
olim tomonidan ham, uning izdoshlari tomonidan ham o‘z 
davrida yеtarlicha asoslanmagan bo‘lsa-da, mazkur falsafaning 
eng katta yutug‘i o‘z davrida jamiyatga va insonga xos mavhum 
tushunchalarning til bilan bevosita aloqasini ko‘rsata olishi bo‘ldi. 
Olim “absolyut ruh”dan keyingi o‘rinda yana bir necha ruhlar mavjud 
ekanligini va bu individning o‘ziga xos xususiyatlarini aks ettirgan 
“insoniy ruh” bilan yakunlanadi. Olim tomonidan tasniflangan 
ruhlarning barchasida milliy xarakter bilan aloqadorlik mavjud.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, ilm-fanning negizida 
inson va uning ehtiyojlari, manfaatlari yotadi. Inson uchun eng 
muhim hodisa uning ichki va ruhiy olami bo‘lib, individning ichki 
xusuiyatlari va olami milliy dunyoqarash va milliy mentalitetning, 
xarakterning negizida yotadi. Inson kompleks, yagona va murakkab 
tizimli hodisa sifatida uni ichki olamidan, murakkab, serqirra psixik 
jarayonlardan ajratilgan holda o‘rganib bo‘lmaydi, individ yoki millat 
hayoti davomida yuz bergan har qanday hodisa uning ichki olamida, 
xarakterida ma’lum bir iz qoldiradi. Til – inson ichki olami, unda sodir 
bo‘layotgan psixik jarayonlar, holatlarni borliqda aks ettirishning 
birinchi va keng tarqalgan vositasi. Dunyo xalqlarining tillari turli 
tuzishida, o‘ziga xos fonetik, leksik, grammatik ko‘rsatkichlarga 
ega bo‘lishi mumkin, biroq barcha tillarda individ tomonidan 
qo‘shiladigan milliy kolorit namunalari, milliy dunyoqarash va 
milliy xarakter aks etadi. Milliy til, dunyoqarash va xarakter kabi 
usumumfalsafiy, umuminsoniy hodisalar uzviy holda mavjud bo‘ladi 
va taraqqiy etadi. Shu nuqtayi nazardan V. Fon Gumboldtning 
qarashlari bugungi zamonaviy tadqiqotlar uchun ham ahamiyatli va 
dolzarb. 

---