Лойиҳа Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Илк ўспиринлик даврида ѐшларнинг шахсий хусусиятлари 
Ўспиринларни ҳали тула катта деб хисоблаб бўлмайди, чунки уларнинг 
шахсий хусусиятларида хали болаликни кўзатиш мумкин. Бу уларнинг 
фикрларида, бераѐтган баҳоларида, ҳаѐтга ва ўз келажаклари 
муносабатларида кўзга ташланади. Кўпчилик ўспиринлар мактабни 
тугатиш вақтига келиб ҳам касб танлашига нисбатан масъулиятсиз 
ѐндошадилар. Бу давр ўспириннинг ахлоқан ўз-ўзини англаши шунингдек, 
ахлоқнинг янги босқичига утиши билан характерланади. Интеллекти яхши 
ривожланган ўспиринлар катталарни ташвишга солаѐтган масала 
муаммоларини тушуна оладилар ва уларни муҳокама эта оладилар, 
Ўспиринлар жуда кўп муаммоли саволларга жавоб уйлайдилар. Уларнинг 
диққатини кўпроқ ахлоқий масалалар тортади. Агар кичик мактаб ѐшидаги 
ўқувчилар учун ахлоқий масалаларни ечиш манбаи - бу улар учун 
ўқитувчилар бўлса, ўсмирлар бу саволларга жавобни кўпроқ тенгдошлари 
даврасида қидирадилар. ўспирин ѐшдагилар энди
 
саволларга тўғри жавобни 
топишда кўпроқ катта кишилар фойдаланадиган манбаларга мурожаат 
этадилар. Бундай манбалар асосан реал, кўпқиррали, мураккаб инсоний 
муносабатлар ва илмий-оммабоп, бадиий публицистик адабиѐтлар, санъат
асарлари, матбуот, радио, телевидение бўлиб ҳисобланади. Бугунги 
ўспиринларга ҳаѐтга нисбатан ҳушѐр, ақлий-амалий қapam, эркинлик ва 
мустақиллик хос. Улар ҳақоний бўлиши тушунчасига ҳам реал тарзда 
ѐндошмоқдалар. Мактабни тугаллаш вақтига келиб, жуда кўп ўсмирлар 
ахлоқий жиҳатдан шаклланган ва маълум ахлоқ нормалари катьийлашган 

---

159 
хусусиятларга эга бўладилар. 
Ўспиринларда аклоқий дунѐқараш билан бир қаторда ижтимоий, 
сиѐсий, иқтисодий, илмий, маданий, дяний ва бошь;а сохалар бўйича 
маълум бир қарашлар вужудга келади. Жуда кўп йиллардан бери 
ўспиринларни яхшилик ва ѐмонликқ хақикдт ва ноқонунийлиқ .қхлоқийлик
ва ахлоқсизлик масалалари ташвишлантириб келади. Хозирги давр 
ўспиринлари хар бир нарсага ишонувчан ѐки салбий муносабатларш хос
булма, балки зқаѐтта реал, ақлий, амалий қарайдиган, кўпроқ эркин ва
мустақил бўлишга интилувчи ѐшларидир. 
Ўспиринлар онгли равишда эгалланган ахлоқ нормалари асосида ўз 
хатти-харакатларини йўлга солишга интиладилар. Бу эса, аввало ўспиринлар 
ўзини англашининг ўсишида намоѐн бўлади. Ўзини англа! мураккаб 
психологик структура бўлиб, қуйидагиларни ўз
 
ичига олади: 
биринчидан, болада ташқи оламдаги предмет таъсиридан пайдо бўлган 
сезгилари ўз танаси билан фарқ қила бошлаганда вужудга келади; 
иккинчидан, ўзининг шахсий "реал"лигини актив фаолияти асосида 
англаши; 
- учинчидан, ўзининг психик хусусияти ва хислатларини англаши; 
- тўртинчидан, ижтимоий, ахлоқий ўз-ўзига баҳо беришнинг маълум 
системага солишни англаши. Мана шу элементларнинг барчаси бир-бири 
билан функционал ва генетик боғлангандир. Лекин, буларнинг ҳаммаси
сизга маълумки, бир вақтинг ўзида шаклланмайди. Ўспиринлар хар жойда 
ўзини кўрсатиш хусусиятига эга бўлган ўсмирлик вақти. Улар ўзларининг 
шахсий хусусиятларини кўзата бошлайдилар. Яъни ўзларининг ташқи 
қиѐфаларига танқидий карай бошлайдилар: бўйининг катталиги ѐки 
аксинчаси, семизлик юзидаги хусн бўзарлар йигит ва қизларни 
безовталантиради, улар изтироб чекадилар. Кеч етиладиган ўғил ва қизлар 
яширин кечинмалар кечирадилар. Кишининг ўз образи - бу ўспиринликнинг 
ўзини ангдаши анча мухим комнонент бўлиб хисобланади. 
Ўспиринликда ўз шахсий хислатларига бахо бериш кучаяди. Ўспирин 

---

160 
ҳам ўсмир сингари ўз кадр-қимматини, унинг нималарйи қилишга арзиши ва 
нималарга қодир эканлигини бениҳоя билгиси келади. Ўзига бахр бериш 
иккита усулда бўлади} 
Киши ўзи қўлга киритган ютукдари натижаси билан бахолайди. 
Масалан: бола қийин вазиятда ўзини йукотмайди ѐки ѐш болани ѐнгиндан 
в;утқазди - «Мен қурқоқ эмасман» дейди. Маълум кийин топшириқни 
бажаради. ―Мен қобилиятлиман”-дейди. Ахлокда оид бундай хатти-
харакатлар, ўспириннинг ўз қатъийлигини синаши хақдир. 
Ижтимоий такқослаш, яъни ўзи ҳақидаги боыша ишларни фикрларни 
солиштиришдан иборатдир. Шахсий образи, жуда мураккабдир. Ҳатто 
катталарнинг 
ўзини 
англаши 
қарама-қаршиликлардан 
холи 
эмас. 
Ўспиринларда янада кучлироқ бўлади. Баъзи ўспиринлар ўзини кўзатиш. 
учун кундалик дафтарлар тутади. Бу ҳолат қизларда эртароқ ва кўпроқ 
учрайди. Бу ҳолат шунчаки усишни билдириб қолмасдан, балки шахсда 
мохият жихатидан тубдан бошқача тарзда ўз шахсиятга маънавий-руҳий 
фазилатларини, ижаммоий турмуш тарзи, мақсад ва вазифаларини англаши, 
уларни оқилона бақолаш заруратини акс эттиради. Ундаги ўз-ўзини англаш, 
турмуш, яшаш, ўқиш, меҳнат ва спорт фаолиятлари тарзида бйлан намоѐн 
бўлади. ўқув муассаса, микро мудитидаги одатланмаган вазият, 
шахслараро муносабатлар ва муомала куламининг кенгаииши ўзига хос 
тинологик аклий, ахлоқий, иродавий, ҳиссий хусусиятларини оқилона 
бахрлаш, қуйилаѐтган талабларт
-
а жавоб бериш тариқасида ѐндашиш, ўз-
ўзини англашини жадаллаштиради. Ўспирин ўқувчиларининг ўз-ўзини 
англашга алоқадор ўзига хос хусусиятлари мавжуд, улар даставвал ўзлари 
кучли ва заиф жихвтларини, ютуқ ва камчиликларини аниқроқ бахолаш 
имкониятига зга бўладилар. 
Ўспирин ўқувчининг ўсмирлик давридаги боладан ўзгачароқ яна бир 
хусусияти - бу мураккаб шахслараро муносабатларда акс этувчи бурч, 
виждон хиссини англаш, ўз қадр-кимматини эъзозлаши, сезиши ва 
фаҳмлашга кўпроқ мойиллигидир. Ўспирин ўқувчида ўзини англаши 

---

161 
негизида ўзини тарбиялаш истаги туғилади, Натижада унда ўз-ўзини 
тарбиялаш воситаларини саралаш, уларни кундалик турмушга тадбиқ қилиб 
кўриш эҳтиѐжи вужудга келади. Лекин, ўз-ўзини тарбиялаш жараѐни ўспирин 
рухиятидаги мавжуд нуҳсонларга бардам бериш, ижобий хислатларни 
шакллантириш билан кифояланиб қолмасдан, балки вояга етган 
китниларга хос кунқиррали, умумлашган идеалга мос равишда таркиб 
топтиришга йуналтирилган бўлади. Ўқувчилар ўзида шахснинг энг қимматли 
фазилатларини, ўқув ва меҳнат малакаларини онгли, режали, тартибли, 
изчил ва мунтазам равишда эгаллаб боришга, шахснинг муайян бир 
фазилатлари ва хислатларини хосил қилишга харакат қиладилар ўз-ўзини 
тарбиялаш муаммоларини, яхлит маънавий-руҳий қиѐфани шакллантириши 
интиладилар. 
Ўспирин ўқувчиларнинг ўз-ўзини тарбиялаш жараѐни ўқув муассаса, 
жамоат ташкилотлари, педагоглар жамоасининг тарбиявий таъсири
доирасида бўлмоғи шарт. Токи ўз-ўзини тарбиялашнинг такомиллаштириши
жамоада муносиб ўрин эгаллашга, ижтимоий бурчни англаш, фойдали 
меқнатга жалб этиш ишига хязмат қилсин. Ўз-ўзини тарбиялаш тутри изга 
солиб юбориш учун уйгун бирликни ташкил этган тарбиявий чора-
тадбирлар мажмуаси тарзида таъсир ўтказиш жамоа мажбурияти, ўзаро 
ѐрдам ва назорат қилинг, ўзаро бахолаш ва танқид қилмш кабилар мақсадга 
мувофикдир. Ўспиринларда балоғатга етганлик туйгуси такомиллашиб
бориб, ўз-ўзини қарор топтириш, ўз маънавий кдефасини ифодалаш туйгуси 
усиб утади. Бу нарса уларнинг алохида шахс эканлигини тан олишга
интилиишда ўз ифодасини топади. Ўқув ва меҳнат жамоалари таъсирида 
матонат, жасурлиқ сабр-тоқат, камтарлиқ интизомлилиқ қалоллик каби
инсоний фазилатлар такомиллашади. Худбинлиқ лоқайдлиқ мунофиқлиқ 
лаганбардорлиқ. дангасалиқ қурқоқлиқ гайирлик сингари иллатлдрнинг
бардам тодиши тезлашади. 
Ўспиринлар 
шахсининг 
шаклланиши 
жараѐнида 
жамоат 
ташкилотларининг роли алоҳида аҳамият касб этади. Уларда фаоллиқ 

---

162 
ташаббускорлиқ мустақиллиқ қатьиятлик масьулиятлик ўз харакатларини
танқидий баҳолаш сингари фазилатлари барқарор хусусият касб этиб
боради ўспирин йигит ва қизларнинг жамоатчиликда фаол иштирок 
этиши орқали муайян ташкилотчилик қобилияти намоѐн бўлади. Ўзининг
кимлиги, қандайлиги, қобилиятлари, ўзини нимага ҳурмат қилишини
аниклашга интиладирлар. Дўст ва душманларининг кимлиги, ўз истаклари, 
ўзини ва теварак-атрофни, оламни яхши билиш учун нима қилинг 
кераклигини англашга қаракат қилади. Маълумки, ўспиринларнинг ҳамма 
саволлари англанган булмайди. Баъзан ўспиринлар ўзларидан хеч 
қаноатланмайдиган, ўз олдиларига ҳаддан ташқари кўп вазифалар қўядиган, 
лекин унинг уддасидан чиқа олмайдиган бўлади. Мана булардан кўриниб 
турибдики, ўспиринлар ўз-ўзини анализ қилиш теранлиги ва юксак 
талабларни бажариш кераклигини ўзида акс эттира боради, бу эса унинг 
шартларидан биридир. 
Ўз-ўзини ҳурматлаш ва унинг хусусиятлари қуйидагилардан иборат. 
Демак, юқорида кўрсатиб ўтилганидоқ шахснинг эрта ўспиринликдаги энг 
мухим хислатларидан бири ўз-ўзини ҳурматлаш, ўз-ўзига бахо бериш 
хдмда ўзини шахс деб тан олиш ѐки олмаслик даражасидир. Ўспиринлар 
ўзларида шахснинг муайян комплекс сифатларини ҳосил қилишга 
интиладилар. Ўз-ўзини тарбиялаш масалаларида бир бутун маънавий 
психологик қиѐфани шакллантириш масаласи қизикиш эди. Бунда шахс
идеали ва намунанинг мавжудлиги катта аҳамиятга эга. Масалан: уғил 
болалар - қахрамонлиқ яхши ота, ўқитувчи, врач ѐки бадиий асарда, 
кинофильмдаги образларни ўзларига идеал деб билсалар; қизларимиз 
меҳнаткаш аѐл, жозибали жамоат арбоби, назокатли уй бекаси ѐки илмий
ходим ва ҳоказо. Ўзаро муносабат ва эмоционал ҳаѐт ўз мавқеини 
белгилашнинг мураккаб муаммоларини ўсишини ўзи ҳал қила олмайди. Бу 
масалани ўсишиннинг ота-онаси, ўз тенқурлари, ўқитувчилар иштирокида
уларнинг қўллаб-қувватлаши инобатга олинади. 

---

163