Loyiha muallifi mehriniso xudaybergenova qalb gavhari o‘zbekiston ijodkor yoshlar to‘plami

MOHICHEHRA XIDIROVA 
2002-yil 21-noyabrda Sirdaryo viloyati Sayhunobod 
tumanida tavallud topgan. Tumandagi 8-sonli maktabda 
tahsil 
olgan. 
She‘rlari 
sheʼriy 
toʻplamlarda 
Respublikaning gazeta va jurnallarida nashr etilgan. 
Respublika "Qizlar ovozi" klubi aʼzosi va Respublika 
"Mushoira" sheʼriy klubining aʼzosi. Sirdaryoda viloyati 
Sayhunobod tumani Muhammad Yusuf nomidagi 
"Sheʼriyat shaydolari" va Xalima Xudoyberdiyeva 
nomidagi "Adabiyot avlodlari" nomidagi yosh ijodkorlar 
oʻquv toʻgaragining aʼzosi. Hozirgida Mirzo Ulugʻbek 
nomidagi Oʻzbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali Yoshlar talabasi. 
OʻSMIR YOSHDAGI BOLALAR BILAN MULOQOT 
OʻRNATISH JARAYONLARI 
Oʼsmirlik yoshining klassik tadqiqot davri XX asrning boshlarida bolalar 
psixologiyasining mustaqil fan sifatida rivojlanish bosqichiga toʻgʻri kelib, eng qiyin 
psixologik yosh deb tan olindi. Oʻsha davr olimlari bolalardagi psixologik 
oʻzgarishlar, qiyinchiliklar jinsiy yetilishga bogʻliq deb oʻrganishdi.
E. Shprangerning izdoshlaridan biri V. Shtern oʻsmirlik yoshini shaxs 
shakllanishining asosiy bosqichlaridan biri deb qaraydi. V. Shtern ―Doʻstingni 
koʻrsatsang, kimligingni aytaman‖ degan naqlga ―Hayotingdagi eng qimmatli 
kechinmalaringni ayt, men seni kimligingni aytaman‖ degan maʼno berib uni 
izohlashga harakat qiladi. Chunki oʻsmir hayotining mazmunini tashkil etuvchi 
kechinma taʼsirida uning shaxsi shakllanadi. 
L. S. Vigotskiy taʼlim va taraqqiyotning oʻzaro masalasini koʻrib chiqdi. 
Bunda u quyidagi vaziyatlarni keltirib chiqaradi. Bolaga psixik hayotidagi qiyin 
shakllar muloqot jarayonida shakllanadi. Muloqot shakllanishi natijasida – oʻqishda 
rivojlanish shakllanadi, yangi psixik maʼlumotlarni vujudga keltiradi, oliy psixik 
funksiya takomillashtiriladi.
Oʻsmirlik – bolalikdan kattalikka oʻtish davri boʻlib, fiziologik va psixologik 
jihatdan oʻziga xos xususiyatlari bilan xarakterlanadi. Bu bosqichda bolalarning 
jismoniy va psixik taraqqiyoti juda tezlashadi, hayotdagi turli narsalarga qiziqishi 
ortadi, yangiliklarga intila boshlaydi. Oʻsmirlar bilan muloqot jarayoniga keladigan 
boʻlsak, bu oʻsmir yoshdagi bolaning yo yaxshi, yo yomon tarafga oʻzgarishiga sabab 

---

124 
boʻlishidir. Oʻsmirlar atrofidagi 3 toifa insonlarning muloqotlari muhim ahamiyatga 
ega. Bular ustozlari, doʻstlari va ota-onalari. 
Oʻsmir yoshdagi bolalar yuqori sinf oʻquvchilari hisoblanishadi. Bu davrda 
ularga turli xil fandan turli xil oʻqituvchilar dars oʻta boshlashadi. Bu vaqt 
oʻqituvchilar gʻdan talab etiladigan narsalar: bilimli, talabchan, haqqoniy, oʻquv 
materialini qiziqarli va tushunarli yetkazib beradigan va eng muhimi oʻquvchilarni 
ajratmaydigan oʻqituvchilarni koʻproq hurmat qiladilar va yaxshi koʻradilar.
Oʻsmirlik davri muloqotning asosiy vazifasi – bu doʻstlik, oʻrtoqlikdagi 
elementar normalarni aniqlash va egallashdir. Oʻsmirlar muloqotining asosiy 
xususiyati shundan iboratki, u toʻla oʻrtoqlik kodeksiga boʻysunadi. Oʻsmirlarning 
doʻstlik, oʻrtoqlik va oʻzaro yordamlashuvni hamma narsadan yuqori qoʻyadilar: ana 
shunday oʻzaro munosabatlar, oʻspirinlik yillarida ham davom etadi. Bunda oʻsmirlik 
va ilk yoshdagi oʻspirin oʻquvchilarning xulq-atvorlariga doʻstlari, ota-onalari va 
pedagoglar nisbatan bir necha marta kuchliroq taʼsir etadilar. Bu bilan shuni 
tushuntirish mumkinki, oʻsmir bolaning yetilmagani va tajribasizligi uni tevarak 
atrofdagi kimsalardan madad axtarishga majbur qiladi. Oʻsmir bolaga uning 
istaklarini tushunadigan va ularni amalga oshirishga yordam beradigan doʻst kerak. 
Agarda u bunday doʻstni qarindoshlar va pedagoglar orasidan topa olmasa, bunday 
paytda u oʻz qiziqishlari va intilishlarini qoʻllab-quvvatlaydigan hamda undagi 
kamchiliklarni nimalar bilandir toʻldira oladigan odamni begona katta kishilar yoki 
oʻz tengdoshlari orasidan albatta topadi.
Oʻsmirlar uchun eng yoqimsiz vaziyat – jamoa va oʻrtoqlarining noroziligi, 
muloqot qilishni istamasligi, eng ogʻir jazo esa ochiq yoki nooshkora aloqa uzish, 
gaplashmaslikdir. Oʻsmir uchun tengdoshlar bilan boʼlgan muloqot mustaqil harakat 
qiladigan muhit hisoblanadi. Kattalar oʻsmirlarning oʻrtoqlari bilan boʻlgan 
munosabatlariga oʻrinsiz, qoʻpol aralashuvi oʻsmirning xafagarchiligiga va 
noroziligiga olib keladi. 
Endi muloqotning uchinchi muhim toifasiga oʻtsak. Uchinchi toifadagi 
insonlar ota-onalardir. Oʻsmirlik davrida ota-ona va oʻsmir oʻrtasida turli xil 
ziddiyatlar, noroziliklar, tushunmovchiliklar kelib chiqadi. Bu davrda oʻsmir erkin, 
mustaqil boʻlishni hohlasa, ota-ona ularni nazoratda saqlashga, qattiqqoʻl boʻlishga 
harakat qiladilar. Ota-onalar bu davrda emas aksincha, mehribon boʻlishlari lozim. 
Shu oʻrinda bir oʻxshatishni keltirib oʻtsam. Oʻsmirlik davri xuddi niholga oʻxshaydi. 
Niholni toʻgʻri parvarishlasangiz, oʻz vaqtida suv, oʻgʻit berib mehr bilan 
parvarishlasangiz kelajakda nihol ildizlari baquvvat ulkan daraxtga aylanadi. Oʻz 
vaqtida berilmagan parvarish esa daraxtni notekis oʻsishiga sabab boʻladi va 
kelajakda arzimagan shamol tufayli nobud boʻladi. Bu bilan siz meni nima demoqchi 
boʻlganimni anglagan boʻlsangiz kerak.

---

125 
Ota-onalar oʻsmir farzandlari bilan qanday muloqotda boʻlishlari lozimligi 
haqida oʻzimning kichik tavsiyalarimni berib oʻtmoqchiman.
1. 
Mehri boʻling. Bu vaqtda bolalar jizzaki, jahldor boʻlib qolishadi. Siz ularning 
jahliga jahl bilan emas mehr bilan javob qaytaring. Oʻsmirlar hato qilishganida ota-
onalaridan tanbeh eshitishni kutadi va oʻzlarini shunga tayyorlaydi. Aksincha, siz bu 
vaqtda tanbeh emas mehr bering. Shu oʻrinda 2-tavsiyamizga yoʻl ochiladi.
2. 
Yaxshi suhbat. Oʻsmir xatosi tufayli sizdan tanbeh eshitaman deb oʻylagan 
vaqti siz unga yaxshi suhbatdosh boʻling. Nima sababdan unday boʻlganini soʻrang 
va oʻsmirning muammosiga yechim uchun tavsiyalar bering. Maslakdosh boʻling. 
Oʻsmirlar bu yoshda kattalarning suhbatlariga muhtoj boʻlishadi. Lekin bu 
muhtojlikni oʻsmirlar aytishmaydi. Ishdan charchab kelgan boʻlsangiz ham 
suhbatlashing. Hech boʻlmaganda bugungi kuni qanday oʻtkanligi, qanday qiziqarli 
voqealar sodir boʻlganini soʻrang. Uning qiziqishlari, kelajakdagi rejalari va 
muammolari haqida suhbatlashing. 
3. 
Cheklovlar. Oʻsmirlar tarbiyasiga doʻq-poʻpisa va xaddan tashqari cheklovlar 
baʼzan samarasiz boʻlib xavfli vaziyatlarga olib kelishi mumkin. Farzandingiz 
qarorini ham eshitib koʻring. Balki farzandingiz qarori yaxshidir. Qaroriga 
oʻzgartirishlar kiriting va bu oʻzgartirishlar kiritishga yordam bering. Agar iloji 
boʻlmasa bu ish yaxshi emasligini yotigʻi bilan tushuntiring. Oʻsmir rozi boʻlmasa 
uning muammolariga birgalikda yechim toping. 
4. 
Qiyinchiliklar. Oʻsmirlik davri qiyinchiliklarga boy boʻladi. Uning doʻst 
topishida, boshqalar bilan muloqot qilishida, biror ishda muvaffaqiyatlarga 
erishishida qiyinchiliklar boʻladi. Farzandiz mana shunday muvaffaqiyatsizliklarga 
uchraganda unga dalda boʻling. Bu vaqtda uni koyish yaxshi emas. Bu bilan 
muvaffaqiyatsizlikdan chiqib boʻlmaydi. Bu muvaffaqiyatsizliklardan chiqib ketish 
yoʻllarini koʻrsating, bu yoʻllarni oʻsmir bilan birga izlang. Oʻzini aybdor qilib 
yashashiga emas, hayotida hammasi yaxshi boʻlishini, atrofdagi goʻzalliklardan, 
yaxshiliklardan bahra olib yashashiga koʻmaklashing.
Oʻsmir bilan muloqotni yanada yaxshiroq tushunish va buni oʻrganish uchun 
bu maslahatlarni bir nechta voqeliklarga boʻlib oʻrganamiz.
1. 
Farzandingiz maktabdan kiyimini kir qilib keldi. Unga boʻlgan 
munosabatingiz.
X. Notoʻgʻri. Men senga shuning uchun qimmatbaho kiyimlar olib bermayman. 
Ahvolingni qara. 
✓ Toʻgʻri. Maktabda hayajonli kun boʻlgan koʻrinadi. Aytib berasanmi?
2. Farzandingiz bilan muhim voqea yuzasidan suhbatlashmoqchi boʻlsangiz. 
X. Notoʻgʻri. Qani tez menga nima boʻlganini aytchi 
✓. Toʻgʻri. Gaplshib olishni hohlasang men xonamda boʻlaman.

---

126 
3.Farzandingiz sizga oʻz fikrini aytmoqchi.
X. Notoʻgʻri. Katta boʻlganingda aqlilik qilasan. 
✓. Toʻgʻri. Seni eshitmoqchiman, oʻgʻlim. Menga sening fikring muhim.
4.Farzandingiz qiyin vaziyatda va u sizdan yordam soʻrayabdi.
X. Notoʻgʻri. Hozir emas qizim keyin gaplashamiz. 
✓. Toʻgʻri. Kela qol qizim. Senga qanday yordamim kerak.
Farzandingiz uchun ajratilgan ozgina vaqt va suhbat kelajakda farzandingizni 
balki sizning ham hayotingizni oʻzgartirib yuboradi.