Loyiha O‘zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik universiteti
Download 4.6 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Nizosiz vaziyatda
- Nizoli vaziyatda
- E’tibor qiling!
- Ayblanuvchilarning ko‘rsatuvining ahamiyati
- Ayblanuvchilarni so‘roq qilish guvohlarni so‘roq qilish tartibi singari uch qismdan iborat: So‘roq vaqtida ayblanuvchilarning ayblariga nisbatan
|
Guvohlarni so‘roq qilish ham so‘roq o‘tkazishning umumiy tartibi va undan kelib chiqadigan taktik usullarga tayanadi. Guvohlarni so‘roq qilishning umumiy protsessual tartibi uch bosqichdan iboratdir: a) so‘roq qilinuvchining shaxsini aniqlash; b) so‘roq qilinuvchining ko‘rsatuvini eshitish; v) savol-javob o‘tkazish. Guvohlarni so‘roq qilishdan avval tergovchi guvohning pasporti yoki boshqa shaxsiy hujjatini tekshirishi, so‘ngra so‘roq bayonnomasi blankasida ko‘rsatilgan biografik ma’lumotlarni so‘rab bilishi va ayblanuvchi bilan qanday munosabatda ekanligini aniqlashi lozim. Ayblanuvchi va jabrlanuvchiga nisbatan bo‘lgan aloqasidan guvohning ish oqibatidan moddiy yoki ma’naviy manfaatdorligini bilib olish mumkin. SHuning uchun bu masalaga jiddiy yondashmoq darkor. So‘roqning birinchi qismida guvoh va jabrlanuvchilar qasddan yolg‘on ko‘rsatuv bersa yoki ko‘rsatuv berishdan bosh tortsa, ularni O‘zbekiston Respublikasi JK tegishli moddalari bilan jinoiy javobgarlikka tortilishi haqida ogohlantiriladi. Jinoiy javobgarlik haqida ogohlantirishning o‘zi kifoya bo‘lmay, balki guvohning to‘g‘ri va to‘la ko‘rsatuvi ish uchun qancha ahamiyatga ega bo‘lishini tushuntirish va uning bu masalaga tushunib etganligi haqida so‘roq bayonnomasiga imzosini qo‘ydirish lozim. Takroriy so‘roq o‘tkazishda ham guvoh noto‘g‘ri javobi uchun jinoiy javobgarlik haqida ogohlantiriladi va buni o‘z imzosi bilan 275
tasdiqlaydi. So‘roqning ikkinchi qismi guvohga mazkur jinoyat ishi bo‘yicha nimalar ma’lum, qanday hodisani ko‘rgan-eshitganligi gapirib berishni taklif qilishdan boshlanadi. Guvohning so‘zini bo‘lmay, uni sabr-toqat bilan eshitish lozim, chunki u tergovchi kutmagan yangi dalillarni yoki ish bo‘yicha ahamiyatli bo‘lgan holatlarni ochib berishi mumkin. Guvohning so‘zi haddan tashqari cho‘zilib ishga kerakli bo‘lganlardan “uzoqlashib” ketsa, uni voqea tafsilotlariga “yaqinroq“ kelishiga va asosiy ishga tegishli bo‘lgan narsalarni so‘zlab berishga jalb etish mumkin. Guvoh so‘zini tugatgandan so‘ng, u qoldirib ketgan dalillar yuzasidan to‘ldiruvchi savollar beriladi. Ayrim dalillar yuzasidan tekshiruvchi savollar ham berilishi mumkin. Guvoh va jabrlanuvchiga beriladigan savollar aniq va tushunarli bo‘lishi lozim. SHu bilan birga savollar qisqa bo‘lib, to‘la javob olishga imkon tug‘dirishi kerak, ba’zida savolning o‘zida javob ma’nosi mavjud bo‘lib, ishorali bo‘ladi, so‘roq qilinuvchi faqat “ha” yoki “yo‘q“ degan javobni beradi. Bu hol so‘roq usuliga xilof bo‘lib to‘la va ob’ektiv ko‘rsatuv olishga to‘sqinlik qiladi.
Ba’zi xotirasi zaif guvohlarga eslatuvchi savollar qo‘yilishi mumkin. Jinoyat hodisasiga yaqin bo‘lgan, ammo ishga aloqasi bo‘lmagan holatlarni eslatish yordamida unutilgan voqeani tiklashga yordam beradi. Savol qo‘yish vaqtida guvohga ishda bor bo‘lgan hujjatlarni, voqea joyi, sxemasi yoki daliliy ashyoni ko‘rsatish mumkin. Bu bilan ikkita masala hal qilinadi: birinchidan guvohni unutgan voqealarni eslashga yordam bersa, ikkinchidan qasddan tergovni chalg‘itish uchun noto‘g‘ri ko‘rsatuv beruvchi jabrlanuvchi va guvohlarni sirini fosh etishga qurol bo‘ladi. SHu tariqa guvohni voqea sodir bo‘lgan joyda so‘roq qilish ba’zida maqsadga muvofiq bo‘ladi. Hodisa joyida ko‘rsatuv olish guvohga ayrim faktlarni, daliliy ashyolarni, izlarni va boshqa joyni aniqlashga, joyni chizmasini tuzishga, ilgari chizilgan chizmalar bo‘lsa, ularni to‘ldirishga va aniqlik kiritishga yordam beradi. So‘roq vaqtida guvohni ruhiy holatini kuzatib borish lozim. Uning qo‘yilgan savollariga nisbatan avzoini o‘zgarishi, ish uchun dalil bo‘la olmasa-da, tergovchiga to‘g‘ri taktik usul tanlashga yordam beradi. Guvohning berayotgan ko‘rsatuvini diqqat bilan eshitib borish lozim, shu bilan birga uning ba’zi ma’lumotlarini ma’qullash yoki ularni haqiqatdan “yiroq”, yolg‘on ekanligini anglatuvchi so‘z qo‘shib turish ko‘pincha o‘zini oqlamaydi.
276
So‘roq maqsadga muvofiq o‘tishi uchun tergovchi faqat guvoh hikoya qilib bergan voqeani qog‘ozga tushirish bilan kifoyalanmay, balki so‘roq jarayonida faol bo‘lmog‘i zarur. Guvohning ko‘rsatuvi qaysi qismi to‘la va ob’ektiv, qaysi qismi chala va yuzaki ifodalanganini sezib borishi va ular yuzasidan to‘ldiruvchi va aniqlovchi savollarni berib borishi lozim. Guvoh va jabrlanuvchining ko‘rsatuvlari dalil manbai bo‘lish uchun ularni umumiy qoida asosida har vaqt ishning boshqa holatlari bilan solishtirib tekshirilishi va baholanishi lozim.
So‘roqni boshlashdan oldin gumon qilinuvchi (ayblanuvchi)ga uning huquqlari, shu jumladan ko‘rsatuvlar berish yoki ko‘rsatuvlar berishdan bosh tortish huquqi tushuntiriladi. So‘roq qilinuvchiga u ko‘rsatuvlar berish orqali o‘z manfaatlarini yanada faol himoya qilishi, masalan, o‘zining aybini engillashtiradigan yoki uni istisno etadigan holatlar to‘g‘risida xabar qilishi mumkinligi tushuntirilishi lozim. SHunda u iltimosnomalar va rad etish to‘g‘risida arizalar berishi, dalillar taqdim etishi osonlashadi. So‘roq qilish jarayonida tergovchi haqqoniy ko‘rsatuvlar berish uchun qulay psixologik muhit yaratishga harakat qilishi, o‘zining tergov ostidagi shaxs va uning himoyachisiga bo‘lgan hurmatini namoyish etishi, ular egallagan pozitsiya va himoya taktikasini tushunishiga urg‘u berishi lozim. Agar advokat gumon qilinuvchining ko‘rsatuvlar berishdan bosh tortishini qo‘llab-quvvatlayotgan bo‘lsa, so‘roq qilinuvchiga buning salbiy oqibatlarini, shuningdek u o‘z huquqlari va qonuniy manfaatlarini o‘zi himoya qilishga haqli ekanligini, buning uchun sukut saqlagandan ko‘ra ko‘rsatuvlar bergan foydaliroq ekanligini unga tushuntirish zarur. Gumon qilinuvchi (ayblanuvchi)ni so‘roq qilishning muvaffaqiyati tegishli taktik usullarni to‘g‘ri tanlash va samarali qo‘llashga bog‘liq bo‘ladi. Nizosiz vaziyatda, so‘roq qilinuvchi o‘z aybiga iqror bo‘lgan sharoitlarda so‘roq qilayotganda tergovchi asosiy e’tiborni tergov qilinayotgan jinoyatning barcha holatlari to‘g‘risida mumkin qadar batafsil ko‘rsatuvlar olishga qaratishi lozim. Olinayotgan ma’lumotlarga baho berishda gumon qilinuvchi (ayblanuvchi), odatda, o‘z aybini kamaytirib ko‘rsatishga, javobgarlikning bir qismini o‘z sheriklari yoki
277
jabrlanuvchiga yuklashga, o‘zini noqulay vaziyat qurboni qilib ko‘rsatishga harakat qilishini doim yodda tutish kerak. So‘roq qilinuvchi yaqin odamining aybini o‘z bo‘yniga olishi ham ehtimoldan xoli emas. Bularning barchasi vaziyat nizoli tus olishiga olib keladi, shu
sababli so‘roq qilinuvchining e’tiborini uning ko‘rsatuvlaridagi ziddiyatli jihatlarga darhol qaratish doim ham maqsadga muvofiq emas. Gumon qilinuvchi (ayblanuvchi)ning ko‘rsatuvlarida mavjud yolg‘on tafsilotlar o‘z-o‘ziga tuhmat qilish natijasi bo‘lishi mumkinligini unutmaslik kerak. O‘z-o‘ziga tuhmat qilish zamirida ko‘pincha muayyan shaxsiy xususiyatlar yotadi. Soxta iqrorda ifodalangan ma’lumotlar odatda tergovchiga ma’lum tafsilotlar doirasidan chetga chiqmaydi, bunda ularning aksariyat qismini o‘z aybiga chin dildan iqror bo‘lganlik va tergovga ko‘maklashishga tayyorlik haqidagi arizalar tashkil etadi.
imkon berish va ayni vaqtda u bilan psixologik aloqa o‘rnatishga harakat qilish, uning shaxsiy xususiyatlarini o‘rganish, tergovni qiziqtirayotgan barcha holatlar bo‘yicha mumkin qadar to‘liq ko‘rsatuvlar olish lozim. Bunday vaziyat gumon qilinuvchini birinchi marta so‘roq qilishga xos bo‘lib, bunda u sodir etilgan jinoyatga o‘zining daxldorligini odatda rad etadi. Tergovchi esa bu davrda gumon qilinuvchining aybdorligini uzil- kesil tasdiqlaydigan dalillar yig‘indisiga odatda ega bo‘lmaydi. Gumon qilinuvchi aynan o‘sha jinoyat sodir etgan odam ekanligiga uning ishonchi komil bo‘lmaydi. SHu sababli birinchi so‘roq shu jumladan razvedka xususiyatiga ega bo‘ladi, gumon qilinuvchining shaxsiy xususiyatlarini, uning nuqtai nazari va dalillarini aniqlashga, u tergovchiga xabar qilmoqchi bo‘lgan ma’lumotlarni olishga qaratiladi. E’tibor qiling! So‘roq qilinuvchi bergan ma’lumotlarning ishonchliligini tekshirish jarayonida: 1) u tergovga ma’lum bo‘lmagan, lekin tergov qilinayotgan jinoyatni amalda sodir etgan shaxs bilishi kerak bo‘lgan faktlar va tafsilotlarni xabar qilganini; 2) so‘roqda xabar qilingan faktlar tergovchi qo‘lga kiritgan boshqa dalillar bilan tasdiqlanishi yoki tasdiqlanmasligini aniqlash zarur. O’z- o‘ziga tuhmat qilishni fosh etishda ko‘rsatuvlarni hodisa sodir bo‘lgan joyda tekshirish, olingan ko‘rsatuvlarni boshqa dalillar bilan sinchiklab solishtirish katta rol o‘ynashi mumkin.
278
Gumon qilinuvchiga qarama-qarshi ruhiy kechinmalar xos ekanligini hisobga olish lozim. Bir tomondan, u tergov o‘zining aybdorligini tasdiqlovchi dalillarga ega emasligini o‘ylab, qilmish uchun jinoiy javobgarlikdan qutulib qolishga umid qiladi, boshqa tomondan esa – ushlanganlik va qo‘qqisdan so‘roqqa chaqirilganlik uning jinoyat fosh etilmay qolishiga bo‘lgan umidlarini chippakka chiqaradi, qilmish uchun javobgarlik va jazoning muqarrar ekanligi haqidagi o‘ylarini junbushga keltiradi. Bu ruhiy kechinmalar gumon qilinuvchi yuzaga kelgan vaziyatga to‘g‘ri baho berishini qiyinlashtiradi, u noto‘g‘ri qarorlar qabul qilishiga olib keladi va tergovchi bundan foydalanishi lozim. Gumon qilinuvchini so‘roq qilish taktikasi ehtiyotkorlikka asoslanishi lozim, chunki mazkur sub’ektga nisbatan gumon favqulodda vaziyat, tuhmat, yanglishish yoki xato qilish natijasida yuzaga kelgan bo‘lishi ehtimoldan xoli emas. Ushlanganlik va qamoqqa olinganlikning o‘ziyoq irodasi bo‘sh, ta’sirchan odamni, hatto u qilmishda aybdor bo‘lmasa ham, o‘z-o‘ziga tuhmat qilishga olib kelishi mumkin. SHu sababli so‘roq qilinuvchining tergov qilinayotgan jinoyatga daxldorligini sinchiklab tekshirish, undan faqat jinoyatni shaxsan sodir etgan odamgina biladigan ma’lumotlarni olish juda muhimdir. So‘roq qilinuvchining tergov qilinayotgan qilmishga daxldorligidan u ma’lum faktlarni (masalan, jabrlanuvchi bilan tanishligini) yashirayotgani, shuningdek u sodir etilgan jinoyat holatlaridan xabardor ekanligiga ishora qiluvchi (masalan, jabrlanuvchining alohida belgilari to‘g‘risidagi) ma’lumotlarni beixtiyor xabar qilgani dalolat berishi mumkin.
Gumon qilinuvchilarni so‘roq qilish jarayonida ular ba’zan alibiga havola qiladilar. Bunday alibi tekshirilishi lozim. Atroflicha so‘roq qilish gumon qilinuvchi u tergov qilinayotgan jinoyatni sodir etgan bo‘lishi mumkin emasligini bildirayotib ko‘rsatgan vaqtda muayyan joyda bo‘lishga yo‘ldosh holatlar va tafsilotlarni bilmasligini namoyish etishi mumkin. Masalan, ko‘rsatilgan vaqtda mazkur kinoxonada boshqa film namoyish etilgani, diskotekada go‘yoki u erda bo‘lgan so‘roq qilinuvchi bilmaydigan favqulodda hodisa sodir bo‘lgani aniqlanadi. So‘roq qilish jarayonida gumon qilinuvchining jinoyat sodir etilgandan keyingi harakatlari to‘g‘risidagi ma’lumotlardan ham foydalanish zarur. Masalan, ayrim jinoyatchilar o‘zlari ushlangunga qadar tergov jarayoni va uning natijalariga qiziqish bildiradilar, hodisa sodir bo‘lgan joyda nima topilganini surishtiradilar, jabrlanuvchi
279
sog‘lig‘ining holatini aniqlashga harakat qiladilar va h.k. Boshqa hollarda mazkur sub’ektning yuz bergan voqeaga nisbatan namoyishkorona befarqligi atrofdagilar ko‘ziga yaqqol tashlanadi yoki u aybsiz jazoga tortilishi mumkinligi haqida gapirib tahlikaga tushadi. So‘roq qilish jarayonida dalillarni ko‘rsatish va gumon qilinuvchini uning sodir etilgan jinoyat xususidagi ruhiy iztiroblarini kuchaytiradigan usullarni qo‘llashdan uyg‘unlikda foydalanish maqsadga muvofiq. Qilmish va uning og‘ir oqibatlari ta’sirida gumon qilinuvchining vijdon azobini kuchaytirish, javobgarlikni engillashtiradigan holatlarni unga tushuntirish orqali so‘roq qilinuvchi o‘z pozitsiyasini o‘zgartirishiga erishish mumkin. Ayblanuvchini so‘roq qilish tergovchi ayblov e’lon qilish va so‘roq qilinuvchi jinoyatni sodir etishda aybdorligini fosh qilish uchun etarli dalillarga ega bo‘lganda o‘tkaziladi. To‘plangan dalillar tizimida bo‘shliqlar va ziddiyatlar mavjud bo‘lgan holda tergovchining ahvoli og‘irlashadi. Bu holda so‘roqni avval dalillarni ko‘rsatmasdan o‘tkazish, mazmuni sodir etilgan jinoyat holatlari va tafsilotlarini tergovchi bilishidan dalolat beruvchi savollarni qo‘yish taktik jihatdan to‘g‘ri bo‘ladi. Bunday xabardorlik hodisa sodir bo‘lgan joydagi sharoit tahlili, shohidlar, jabrlanuvchilar, guvohlarning ko‘rsatuvlariga, shuningdek ayblanuvchining jinoyat sodir etilishidan oldingi va keyingi xulq-atvori xususiyatlarini tavsiflovchi ma’lumotlarga asoslanadi. So‘roq qilish jarayonida ayrim dalillarning ta’sirlantiradigan kuchidan foydalanish ham maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bunda ular shunday ko‘rsatilishi lozimki, so‘roq qilinuvchida tergovchi uning barcha xatti-harakatlaridan xabardor ekanligiga, aybi uzil-kesil fosh qilinishi muqarrar ekanligiga ishonch paydo bo‘lishi lozim. Jinoyatchilarga ko‘pincha aybini qisman bo‘yniga olish yoki mutlaqo iqror bo‘lmasdan jinoiy javobgarlikdan qutilishga harakat qilish xosdir. Tergovchining vazifasi har bir ayblanuvchining ruhiy xususiyatiga mos holda taktik usullarni qo‘llab, to‘g‘ri va to‘la ko‘rsatuv olishdir. Ayblanuvchini so‘roq qilishdan avval jinoyat ishini yana bir bor ko‘rib chiqib, kerakli joylaridan - hujjatlaridan alohida yozma izohlar olish lozim chunki, so‘roq vaqtida ular zarur bo‘lib qolishi mumkin. Ayblanuvchiga qo‘yiladigan savollarni tuzishda esa ayblanuvchining javobini va uning turli xillarini taxminan bo‘lsa ham nazarda tutgan holda tayyorgarlik ko‘riladi.
280
Tergovchi so‘roq o‘tkazish vaqtida yuqorida ko‘rsatilgan to‘rt holatning qaysi biri bilan to‘qnash kelganini bila olmaydi. SHuning uchun ayblanuvchilarni so‘roq qilish paytida ikki muhim qoidani nazarda tutishi lozim: birinchidan, ayblanuvchining aybiga iqror bo‘lish yoki bo‘lmaslikdan qat’i nazar, uning ko‘rsatuvini tekshirish zarur va ikkinchidan, tergovda aybini bo‘yniga olmagan ayblanuvchilarning ko‘rsatuvi ”albatta yolg‘on bo‘ladi” degan xulosa hosil bo‘lmasligi lozim.
So‘roq o‘tkazish ayblanuvchiga ayb e’lon qilish to‘g‘risidagi qaror bilan tanishgandan so‘ng o‘tkaziladi. Jinoyat ishining xususiyatiga va alomatlariga qarab aybini e’lon qilish to‘g‘risidagi qarorida ayblash uchun umumiy yuridik asoslarni keltirish kifoyadir, ba’zida esa dalil manbaini ham ko‘rsatish mumkin, lekin, ayrim faktlarni, ashyoviy- dalillarni ma’lum qilishga shoshilmaslik kerak, chunki ular so‘roqning keyingi bosqichlarida zarur bo‘lib qoladi. So‘roq yaxshi natijalar berishi, uni muvaffaqiyatli o‘tishi uchun tayyorgarlik ko‘rish vaqtida tergovchi ayblanuvchining shaxsini o‘rganishi va aniqlashi lozim. Ayblanuvchining shaxsini belgilovchi xususiyatlar: uning xizmat sohasi, turmushi, atrofidagi tanish-bilishlari bilan aloqasi va boshqa tergovga kerak bo‘lgan ma’lumotlardir. Ularni tezkor harakatlar va guvohlarni so‘roq qilish yo‘li bilan aniqlash mumkin. Bu ma’lumotlar so‘roq vaqtida ayblanuvchining yolg‘on ko‘rsatuvini ochib tashlashga yordam beradi. So‘roq takroriy o‘tkazilganda ham tayyorgarlik ko‘rishga to‘g‘ri keladi chunki, birinchi so‘roqdan olingan ko‘rsatuvni
Ish bo‘yicha ayblanuvchining ko‘rsatuvi daliliy manba bo‘lib, undagi ma’lumotlar ishning ayrim holatlarini to‘la ochishga yordam beradi.
Jinoyat voqeasini jabrlanuvchiga va
guvohga nisbatan ayblanuvchi yaxshiroq biladi va ko‘p vaqtga eslab qoladi. Ayrim fakt va holatlar esa faqat ayblanuvchiga ma’lum bo‘ladi. Shuning uchun ayblanuvchidan mumkin qadar to‘la va to‘g‘ri ko‘rsatuv olishga harakat qilinishi lozim.
Ayblanuvchining ko‘rsatuvi dastlabki tergovda uning himoya
vosita bo‘lib
hisoblanadi. Tergovchi ayblanuvchiga to‘la, har tomonlama to‘g‘ri ko‘rsatuv berishga, o‘zini himoya qilishga hamma dalillarni, faktlarni keltirishga imkon tug‘diradi. Shu bilan birga tergovchi ishga kerak bo‘lgan muhim faktlarni, holatlarni aniqlaydi va ayblanuvchining jinoiy
javobgarlik masalasini hal qiladi. 281
ko‘rib chiqib, qanday kamchiliklarga yo‘l qo‘yilgan, qanday fakt va holatlar aniqlanmay qolgan, qanday yangi savollar qo‘yilishi mumkin va boshqa masalalar belgilab olinadi.
Jinoyatni ehtiyotsizlik bilan sodir qilgan ayblanuvchilarni so‘roq qilish, ularning ko‘rsatuvlarini asoslash xuddi guvohlarni so‘roq qilish usuliga o‘xshashdir. Bunday ayblanuvchilar so‘roq vaqtida ba’zi holatlarni xotirasidan ko‘tarilganligini aytsa yoki boshqa sabablariga ko‘ra voqeani to‘la so‘zlab bera olmasa, guvohlarga qo‘llanadigan taktik usullarni ishlatish mumkin bo‘ladi. Lekin jinoyatni qasddan sodir qilgan ayblanuvchilar, odatda, voqeani to‘la-to‘kis qabul qiladilar va yaxshi eslab qoladilar. Ular jinoyat
hodisasidan qanchalik manfaatdor bo‘lsalar, uning ochilmasligiga shunchalik harakat qiladilar. SHuning uchun bu xildagi ayblanuvchilarga qo‘llanadigan taktik usullar bir muncha boshqachadir. Qonunga binoan ayblanuvchining ko‘rsatuv berishi ixtiyoriydir. U ko‘rsatuv berishdan bosh tortgani va yolg‘on so‘zlagani uchun jinoiy javobgarlikka tortilmaydi. Ayblanuvchini qo‘rqitish, aldash, zo‘rlik ishlatish, yolg‘on va’dalar berish yo‘li bilan ko‘rsatuv olish g‘ayriqonuniydir. Ayblanuvchilarni so‘roq qilish guvohlarni so‘roq qilish tartibi singari uch qismdan iborat: So‘roq vaqtida ayblanuvchilarning ayblariga nisbatan munosabati Ayblanuvchi e’lon qilgan ayblarga to‘la yoki qisman iqror bo‘ladi, to‘g‘ri va to‘la ko‘rsatuv beradi Ayblanuvchi aybiga iqror bo‘lmaydi va
to‘g‘ri ko‘rsatuv beradi, chunki u haqiqatda ham jinoyatni sodir qilmagan Ayblanuvchi aybiga iqror bo‘lmaydi va jinoiy
javobgarlikdan qutilish maqsadida yolg‘on
ko‘rsatuv beradi Ayblanuvchi aybiga iqror bo‘ladi “to‘la yoki qisman” va yolg‘on “noto‘g‘ri” ko‘rsatuv beradi. Buning sababi turlicha bo‘lishi mumkin; so‘roq qilinuvchi sherigining aybini bo‘yniga olib, uning ishini osonlashtirish yoki tergovga ma’lum bo‘lmagan xavfliroq holatlarni yashirish yoxud o‘zini maqtash, qahramon qilib ko‘rsatish maqsadini ko‘zlaydi.
282
So‘roqning birinchi qismida ayblanuvchining shaxsini aniqlash, tergov jarayonida unga nisbatan qo‘llanadigan ehtiyot choralarini tanlashga va turli hodisa-holatlarning oldini olishga yordam beradi. Agar ayblanuvchi ochiqda bo‘lsa, uning hujjatlari tekshirilib shaxsiga tegishli ma’lumotlari yuzasidan so‘roq qilinib, hujjatlardagi ma’lumotlarga solishtirish zarur. Qamoqda bo‘lgan ayblanuvchi uning shaxsiy hujjatlari jinoyat ishida bo‘ladi va tergovchi ularni oldindan tekshirib chiqishga imkoni bor. Anketa ma’lumotlari aniqlangandan so‘ng tergovchi ayblanuvchini aybini e’lon qilish qarori bilan tanishtiradi va zarur bo‘lsa, aybining mohiyati tushuntiriladi. SHuningdek, protsessual qonunga binoan ayblanuvchining protsessual huquqlari ham tushuntiriladi. So‘roqning ikkinchi qismi ayblanuvchining tushuntirishini eshitishdir. Bu qismda quyidagi taktik qoidalar nazarda tutilishi darkor. 1) ayblanuvchining qanday bo‘lmasin sodir qilingan jinoyatga iqror bo‘lishiga majbur qilmaslik lozim, aks holda u sudda aytgan so‘zidan bosh tortadi va dastlabki tergovda uni majbur qilganliklarini aytadi, natijada jinoyatni isbotlash qiyinlashadi va ish qayta tergovga yuboriladi. 2) ayblanuvchining so‘zini savollar bilan yoki luqma tashlash bilan bo‘lmasdan, uning ko‘rsatuvini oxirigacha tinglash zarur. Garchi ayblanuvchi yolg‘on ko‘rsatuv berayotganligi sezilsa ham, unga so‘zini oxirigacha etkazishga imkon berilmog‘i lozim. Ammo ayblanuvchi ataylab jinoyat ishiga aloqasi bo‘lmagan narsalar yuzasidan ma’lumot bersa, tergovchi uni ishga tegishli bo‘lgan faktlar yuzasidan so‘zlashga chorlashi zarur. 3) jinoyat ishi murakkab, bir necha epizoddan iborat bo‘lsa, so‘roq har bir epizod yuzasidan alohida olib borilishi lozim. Bir epizod yoritilgandan so‘ng ayblanuvchiga savol berib javobini eshitib, so‘ngra ikkinchi epizod yuzasidan so‘roqqa o‘tish lozim. 283
So‘roqning uchinchi qismi ayblanuvchiga savol berib, uning javobini olish. Bu eng murakkab va mas’uliyatli masaladir. So‘roqning bu bosqichi tergovchidan uning mutaxassislik mohiyatini, ilg‘or tajribasini va boshqa ijobiy xususiyatlarini amalga oshirishini talab qiladi.
So‘roq vaqtida ishlatiladigan dalillar tekshirilgan, aniqlangan va ishonchli bo‘lishi lozim. Tergovchi o‘z ixtiyorida bor dalillarni hammasini ayblanuvchiga ko‘rsatishi yoki bildirishi zarur emas, yolg‘on so‘zlayotgan ayblanuvchining ko‘rsatuvini qanchalik haqiqatdan uzoq ekanligini isbotlovchi faktlar, dalillarning har birini o‘z o‘rnida keltirib, ayblanuvchini to‘g‘ri ko‘rsatuv berishga majbur qilishi lozim. Ba’zi ayblanuvchilar avvaldan so‘roq vaqtida gapiradigan mavzularini o‘ylab tayyorlab qo‘yadi. Tergovchi savol-javob qilish bosqichida unga kutilmagan savolni berib, ish bo‘yicha aniqlangan ma’lum voqeani qanday tushuntirishini so‘raganda, ayblanuvchi darhol javob berishga qiynalib qoladi va haqiqatni so‘zlashdan boshqa iloj yo‘qligini anglaydi. Ba’zida, jinoyat ishining xarakteriga qarab ayblanuvchining ruhiy xususiyatini nazarda tutib jinoyat hodisasi qanday ro‘y bergan, nimalar topilgan, jinoyatning asosiy holatlari qay yo‘sinda yuz berganligini ayblanuvchiga aytib berish mumkin, bu holda so‘roq qilinuvchi tergovga hamma holat-vaziyatlar ma’lum ekanligiga iqror bo‘lib, to‘g‘ri ma’lumot berishdan boshqa iloj yo‘qligiga ishonch hosil qiladi.
Download 4.6 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|