Қўлѐзма ҳуқуқида удк

Тонра Сам-аслида Тонгра Сам(иг) бўлган. Эркак киши исми. Фақат 
Тўнюқуқ битиктошида учрайди.
Кӧруг саби антағ: тоқуз оғуз бодун узә қаған олурты тәр, Табғачғару 
Қоны Сангунуг ыдмыш Қитанйғару Тонгра сәмиг ыдмыш саб анча ыдмыш: 
азқинйа турк бодун. [Тўнюқуқ,9] Кузатувчининг гаплари шундай: Тоқуз оғуз 
халқи устига бир хоқон ҳукмрон бўди, дейди. Табғачға Куни Сангунни 
юборибди, Хитойга Тўнгра Семни юборибди. (Уларга) шундай гап 
юборибди: озгина Турк халқи… 
Удар Сәнгун-ҳарбий қўмондон исми; Удар сәнгун кәлти, Табғач 
қағанта Исйи Ликәнг кәлти, бир туман ағы алтун, кумуш кәргәксиз кәлурти. 
Тупут қағанта болун кәлти. Қурыйа кун батсықдақы Соғд бәрчәкәр, Буқарақ 
улус бодунта Нәнг сәнгун Оғул тарқан кәлти. [Култегин, 52]; Удар сангун
49
келди. Табғач хоқондан Исйи Ликанг келди. Бир туман ипак, олтин, кумушни 
ортиқча келтирди. Тубут (Тибет) хоқондан бўлун келди. Жанубда 
кунботардаги Суғд барчакар, Буқарақ улус [ва] халқидан Нанг
50
сангун, Ўғул 
тархон келди.
Чача сангун-ҳарбий генералнинг исми; Култегин йадағин оплайу 
тәгди. Онг тутуқ ѐрчын йарақлығ әлигин тутды, йарақлығды қағанқа 
анчулады. Ол суг анта йоққышдымиз. Бир отуз яшинга Чача Сәнгункә 
сунгушдимиз, әнг әлки Тадқан Чорынг боз…[Култегин,32]; Култегин яѐв 
отилиб, ҳужум қилди. Ўнг тутуқ йўлбошчисини яроқли қўли билан тутди, 
яроқланган ҳолда хоқонга армуғон қилди. У лашкарни ўшанда йўқ қилдик. 
 
49
Hozirgi qo‘mondan atamasiga to‘g‘ri keladi; 
50
Bu yerdagi Nang oti forscha nak (lug‘aviy ma‘nosi ―yaxshi‖) ning turkchalashgan ko‘rinishi deyiladi 

---

62 
Зоонимлар 
Ўрхун-Энасой обидаларида ҳайвон номларининг ишлатилиши катта 
аҳамиятга эга. Мазкур битиктошларда зоонимлар ҳажман кўпчиликни 
ташкил этмаса-да, улар орқали англашилаѐтган маънолар ўша давр халқи 
ҳаѐти, ижтимоий аҳволини ѐритишда муҳим ҳисобланади. Баъзи ўринларда 
битиктошларда жониворлар номлари бугунги маъносига айнан ўхшамайди. 
Масалан, Култегин ва Билгаҳоқон битиктошларида “Тоғу балиқ” деган 
иборалар кўп қўлланган. Аммо бу ўринларда балиқ сўзи жонзот номи 
сифатида эмас, балки шаҳар, қалъа маъноларида ишлатилган. Тўнюқуқ 
битиктошида ҳам бундай ҳолатлар учрайди, бироқ Тўнюқуқ битиктошида 
ҳайвон номлари нисбатан халқнинг ижтимоий аҳволи, аҳолининг маърифий 
ҳолатини ифодалаш учун қўлланилган.
Буқа. Билсәр, сәмиз буқа, туруқ буқа тәйин билмәз әрмис, тәйин анча 
сақынтым.(Тўнюқуқ 6)
51
(Биров туруқ буқа билан семиз буқани тезагидан 
билса, биров бу семиз буқа бу туруқ буқа дея билмас эмиш.)
Парча Тўнюқуқ 
тилидан айтилган, унда ҳар ерга тарқаган турк халқидан 700 киши 
бирлашгани, улар орасида ақлий юксаклари ва кўп нарсани ажрата 
олмайдиганлари ҳам бор, деган мазмун ойдинлашади. Яъни, парчада 
тўғридан тўғри семиз буқа ѐки туруқ буқани фарқлаш маъносидан ташқари 
ўхшатиш маъноси ҳам қўлланилган.
Кийик. Кәйик йәйу, табышқан йәйу олурур әртимиз, бодун боғзы тоқ 
әрти. (Тўнюқуқ, 8). Кийик еб, товушқан еб кун кечирар эдик, халқнинг бўғзи 
тўқ эди.
Тўнюқуқ шарофати билан халқ яна тўпланади. Кўплаб ерларга юриш 
қилади, ғалаба қозонади. Халқ яна тўкин ҳаѐт кечира бошлайди. Бу ўринда 
кийик ва товушқон сўзлари халқнинг ижтимоий аҳволини ифодалаш учун 
ишлатилган. Бизга маълумки, кийик гўшти қимматбаҳо ҳисобланади. Демак, 
51
Bitiktoshlarda matn transkripsiyalari tushinishga qulay bo‘lishi uchun raqamlar bilan 
belgilangan
 

---

63 
ўша даврларда ҳам кийик гўшти ноѐб ҳисобланган ва уни юқори табақа 
вакиллари ѐки сиѐсий куч-қудратга эга бўлган аҳоли истеъмол қилган. 
Қадимги туркий тилда шундай маънони англатган от асли кадик тарзида 
талаффуз қилинган, кейинчалик а: унлиси э унлисига, д ундоши з ундошига 
ва бу ундош й ундошига, охири э унлиси и унлисига алмашган: