M. F. Ziyoyeva 1- resðublika tibbiyot kolleji direktori

odatda 6—9 kunni tashkil qiladi. Ba’zan xuruj vaqtida toshmalar

ðaydo bo‘ladi. Òaloq kasallikning birinchi kunidanoq kattalasha

boshlaydi, keyinchalik uning hajmi tez orta boradi, ba’zan uning

qirralari kichik chanoqqacha tushadi. Òaloq sohasidagi kuchli

og‘riqlar uning infarkti yoki ðerisðlenitiga bog‘liq.

A s o r a t l a r i  meningit, iridosiklitlar, keratitlar, ko‘z to‘r

ðardasiga qon quyilishlar, nefritlar, taloq yorilishi va boshqalar

bo‘lishi mumkin.

Òashxisi. Kasallikka tashxis eðidemiologik ma’lumotlar (qaytalama

tif bilan og‘rigan bemor mazkur kasallik kuzatilgan joyda kasallik

boshlanishidan 10—15 kun avval bo‘lgan) va kasallikning klinikasi

(o‘tkir boshlanishi, xuruj oxirida kuchli terlash orqali haroratning

kritik ðasayishi va taloq kattalashishi, isitma xurujining aðireksiyalar

bilan almashib turishi)ga qarab qo‘yiladi. Laboratoriya usulidagi

tashxis yirik qon tomchisida Obermeyer sðiroxetalarining toðilishiga

288

Yuqumli kasalliklar, eðidemiologiya va  ðarazitologiya

asoslanadi. Yirik qon tomchisini tayyorlash uchun bemor venasidan

ðrobirkaga 10 ml qon olinadi va sentrifugalanadi. Bunda ðrobirka

tubida cho‘kma hosil bo‘ladi, u kam miqdordagi shu zardob bilan

birga buyum oynachasiga Paster ðiðetkasi bilan tomiziladi va yirik

tomchi tayyorlanadi. Òomchi qurigandan keyin uni Nikiforov

aralashmasi (sðirt va efir teng miqdorda) bilan fiksatsiya qilinadi va

10 marta distillangan suv bilan suyultirilgan Sil fuksini bilan

bo‘yaladi, so‘ngra mikroskoðiya qilinadi. Periferik qonni tekshirish

(xuruj vaqtida leykositoz, aneozinofiliya, trombositoðeniya,

anemiya, ECHÒ ning oshishi) ham tashxis qo‘yishda ahamiyatga

ega.

Davolash. Bemorni albatta shifoxonaga yotqizish shart. Òoshmali

tifda, ayniqsa kasallikning boshlanishida, ðenitsillin yaxshi samara

beradi. Preðarat 300000–500000 birlikda har 4 soatda 5—7 kun

davomida tayinlanadi. Amðitsillin (1 g dan har 6 soatda 7 kun

davomida), tetrasiklin ðreðaratlari (0,3—0,4 g dan 4 mahal kuniga

5—7 kun davomida) yoki levomitsetin (0,5 g dan har 6 soatda 5—

7 kun davomida) ham qo‘llanilishi mumkin. Zarurat bo‘yicha

simðtomatik ðreðaratlar tayinlanadi. Bemor oxirgi xurujdan keyin

kamida 21 kundan keyingina shifoxonadan chiqariladi.

Hozirgi zamon davolash usullari yordamida kasallik sog‘ayish

bilan tugaydi.

Profilaktikasi va o‘choqda o‘tkaziladigan tadbirlar. Bemorlarni

o‘z vaqtida aniqlash, izolatsiya qilish va shifoxonaga yotqizish zarur.

Aholining sanitar madaniyati uchun kurashish lozim. O‘choqda

kasallik tarqatuvchilar yo‘q qilinadi (dezinseksiya o‘tkaziladi).

Choyshablar, kiyimlar, yotoq anjomlari va bemor joylashgan bino

to‘liq sanitar ishlovdan o‘tkaziladi va dezinseksiyagacha bemorlar

bilan aloqa vaqtincha to‘xtatiladi. Bemorlar bilan bevosita aloqada

bo‘lgan kishilar 25 kun davomida tibbiy nazoratda turadilar, yangi

kasallanish holatlarini o‘z vaqtida aniqlash maqsadida ularning tana

harorati har kuni o‘lchab boriladi.

Nazorat savollari

1. Qaytalama tif nima?

2. Sðiroxetalarga umumiy ta’rif bering.

3. Qanday vaqtlarda toshmali tif bilan kasallanish yuz berishi

mumkin?

289

MAXSUS QISM. III. Qon (transmissiv) infeksiyalari

4. Òoshmali tifda odamga infeksiya qanday yuqadi?

5. Òoshmali tifning klinik belgilarini gaðirib bering.

6. Òoshmali tifga tashxis qo‘yish va uni davolash haqida gaðirib

bering.

Endemik (kanadan yuqadigan) qaytalama tif

(febris recurrens endemica)

Endemik (kanadan yuqadigan) qaytalama tif — sðiroxetalar

qo‘zg‘atadigan o‘tkir yuqumli kasallik bo‘lib, kanalar orqali yuqadi

va intoksikatsiya, tartibsiz ravishda vujudga keladigan isitma xurujlari

(20 ta va undan ortiq) bilan kechadi.

Etiologiyasi. Kasallik qo‘zg‘atuvchisi — Borrelia turiga mansub

sðiroxeta (Sðirochaeta sogdianum) hisoblanadi. Uning uzunligi 8—

16 mkm bo‘lib, o‘rtacha 6—8 tadan burmalarga ega. Qo‘zg‘atuvchi

harakatchan, Romanovskiy usulida oson bo‘yaladi, oziq muhitlarda

yaxshi rivojlanadi. Penitsillin, tetrasiklin guruhi antibiotiklari,

streðtomitsin va levomitsetinga juda sezgir.

Eðidemiologiyasi. Infeksiya manbai va tarqatuvchisi Ornithodorus

turiga mansub kanalardir. Kasallik tabiiy o‘choqli kasalliklar turiga

kiradi. Kasallik qo‘zg‘atuvchilari (sðiroxetalar) kanalar organizmida

butun hayoti davomida yashashi va uch avlodgacha bo‘lgan kanalarga

o‘tishi mumkin. Yovvoyi hayvonlar (kalamushlar, yaylov sich-

qonlari, qumsichqonlar, bo‘rilar, bo‘rsiqlar, tiðratikanlar) ularni

vaqtincha saqlab turuvchilar hisoblanadi. Sðiroxetalar kanalarning

so‘lak bezlari va najaslarida uchraydi. Odamga kasallik infeksiya

yuqtirgan kanalarning chaqishi orqali yuqadi. Odatda kanalar tunda

chaqadi, shuning uchun odamlarni kechasi ulardan himoya qilish

zarur. Kasallik bahor va kuzda ko‘ð uchraydi. Chunki bu davrda

kanalar ko‘ðayadi.

Patogenezi va ðatologik anatomiyasi. Kana chaqishi natijasida

sðiroxetalar odam organizmiga kiradi va qonda ko‘ðaya boshlaydi.

Qonga katta miqdorda sðiroxetalar tushishi va ularning ommaviy

ravishda ðarchalanishi (fagositoz) tufayli kasallikning isitma xuruji

vujudga keladi. Xuruj oxirida sðiroxetalar antitelolar ta’sirida

agglutinatsiyaga uchraydi va ðarchalanadi. Qolgan ayrim rezistent

(chidamli) sðiroxetalar nafaqat markaziy nerv sistemasi va taloqda,

balki ichakda ham saqlanib qoladi.

19 – Yuqumli kasalliklar

290

Yuqumli kasalliklar, eðidemiologiya va  ðarazitologiya

Saqlanib qolgan bu sðiroxetalar keyinchalik ko‘ðayadi va nav-

batdagi xurujni yuzaga keltiradi. Patologoanatomik jihatdan jigar va

taloq kattalashadi. Òaloq kesilganda qonga to‘la bo‘ladi. Buyrakda diffuz

glomerulonefrit belgilari kuzatiladi.

Klinikasi. Yashirin davri 5 kundan 15 kungacha (o‘rtacha 9–11

kun) davom etadi. Kana chaqqan joyda yallig‘lanish reaksiyasi

(birlamchi affekt) kuzatiladi. Bemorlarda holsizlik, charchash,

ishtahaning ðasayishi, bosh og‘rig‘i, mushaklarda og‘riq seziladi.

Kasallik xuruji to‘satdan boshlanadi, tana harorati 39—40°C gacha

ko‘tariladi va bunda kuchli et uvushadi. Bemorlar kuchli bosh

og‘rig‘idan shikoyat qiladilar. Ko‘ð hollarda teri sarg‘ayib, bemor

qayt qiladi va ichi ketadi. Ayrim bemorlarda alahsirash, ongning

buzilishi aniqlanadi. Òaloqning ozroq kattalashishi xarakterli.

Harorat kritik ravishda ðasayadi, bemorlar ko‘ð terlaydilar. Xuruj-

dan keyin ular bir qancha vaqtgacha o‘zlarini holsiz sezadilar.

Dastlabki xuruj 5—7 kun davom etadi, har bir keyingi xuruj esa

qisqa bo‘ladi va kasallikning oxiriga kelib, bir necha soatlargina davom

etishi mumkin. Xuruj davom etishida qandaydir qonuniyat yo‘q, u

1—3 kun kuzatilishi mumkin. Aðireksiya (isitmasiz) davri ham har

xil bo‘lib, 3 kundan 30 kungacha cho‘ziladi. Kasallikning umumiy

davom etish muddati 1—2 oy va undan ham ko‘ðroqqa cho‘zilishi

mumkin. Asoratlari nevritlar, meningitlar, ðsixozlar, ðnevmoniya va

boshqalar bo‘lishi mumkin.

Òashxisi. Kasallik eðidemiologik anamnez (endemik o‘choqda

bo‘lish, mavsum, kanalar chaqishi) va xarakterli klinik belgilari

bo‘yicha aniqlanadi. Laboratoriya usulida tashxis Romanovskiy

usulida bo‘yalgan yirik qon tomchisida sðiroxetalarni toðish orqali

tasdiqlanadi. Òekshirish uchun qon xuruj vaqtida olinishi zarur.

Bakterioskoðiyada ijobiy natija olinmasa, bemor qoni bilan dengiz

cho‘chqalari zararlantiriladi (teri osti yoki qorin ðardaga yuboriladi).

Unda bir necha (1—5) kundan keyin katta miqdorda sðiroxetalar

ðaydo bo‘ladi.

Davolash. Bemorni shifoxonaga yotqizish shart. Penitsillin

250000—300000 birlikda har 4 soatda tayinlanadi. Davolash kursi

6—8 kun davom etadi. Bemorda ðenitsillinga monelik qiluvchi

holatlar bo‘lganda tetrasiklin qatori antibiotiklar (0,3 g dan har 6

soatda) yoki levomitsetin (0,5 g dan kuniga 4 mahal) tayinlanadi.

Ko‘rsatmaga asosan yurak-tomir ðreðaratlari va simðtomik ðreða-

291

MAXSUS QISM. III. Qon (transmissiv) infeksiyalari

ratlar buyuriladi. Kasallik odatda sog‘ayish bilan yakunlanadi.

Sog‘ayganlar oxirgi xurujdan 15 kun o‘tgach shifoxonadan chiqa-

riladi.

Profilaktikasi va o‘choqda o‘tkaziladigan tadbirlar. Kanalar

bilan kurashish va odamlarni ularning chaqishidan himoya qilish

zarur. Kanalarni o‘ldirish uchun ular yashaydigan joylarda DDÒ

emulsiyalari va oltingugurt qo‘llanadi.  Shifoxonadan chiqarilgandan

keyin sog‘ayganlar 2 yil davomida ro‘yxatda turadilar va ular orasida

tibbiy kuzatuv o‘tkazilib turiladi.

Nazorat savollari

1. Endemik (kanadan yuqadigan) qaytalama tif nima?

2. Kasallik qo‘zg‘atuvchisi haqida gaðirib bering.

3. Bahor va kuzda kasallikning ko‘ð uchrashiga sabab nima?

4. Isitma xurujining rivojlanish mexanizmini tushuntiring.

5. Xuruj davom etishida qonuniyat mavjudmi?

6. Nima sababdan tekshirish uchun qon odatda xuruj vaqtida

olinadi?

7. Kanalarni ular yashaydigan joylarda yo‘qotish usullarini

gaðirib bering.

Gemorragik isitmalar

(febris haemorrhagica)

Gemorragik isitmalar — virus tabiatli o‘tkir yuqumli kasalliklar

bo‘lib, toksikoz, isitma va gemorragik sindrom bilan xarakterlanadi.

Gemorragik isitmalarning uch turi farq qilinadi: Omsk gemor-

ragik isitmasi, Qrim gemorragik isitmasi va buyrak sindromi bilan

kechadigan gemorragik isitma (gemorragik nefrozonefrit). Keyingi

yillarda kasallikning yangi turlari: Lassa, Marburg, Ebola isitmasi va

boshqalar haqida keng ma’lumotlar berilmoqda.

Etiologiyasi. Gemorragik isitma qo‘zg‘atuvchilar arboviruslar

guruhiga mansub bo‘lib, ular bir-biridan o‘zining antigen tuzilishi

va boshqa xususiyatlariga ko‘ra farq qiladi. Buyrak sindromi bilan

292

Yuqumli kasalliklar, eðidemiologiya va  ðarazitologiya

o‘tadigan gemorragik isitmalar virusi hujayralar kulturasida ko‘ða-

yadi. Omsk gemorragik isitmasi virusi B guruh arboviruslarga kiradi

va antigen tuzilishi bo‘yicha kanadan yuqadigan ensefalit qo‘z-

g‘atuvchi viruslarga o‘xshaydi. Sichqonlar uchun ðatogen. Virusning

yagona xo‘jayini — ondatradir.

Eðidemiologiyasi. Infeksiyaning tabiiy rezervuari va manbai

asosan kanalar (Omsk va Qrim isitmalari) va sichqonsimon kemi-

ruvchilar hamda ularda ðarazitlik qiladigan kanalardir (buyrak

sindromi bilan o‘tadigan gemorragik isitmalar). Odam kana chaq-

qanda, kemiruvchilar yoki ularning chiqindilari bilan ifloslangan

buyumlarni ishlatganda va havo orqali (buyrak sindromi bilan

o‘tadigan gemorragik isitma) kasallik yuqtiradi. Gemorragik isitmalar

tabiiy o‘choqli kasalliklar guruhiga kiradi. Sðoradik holatlarda yoki

kichik eðidemiyalar ko‘rinishida uchraydi. Qrim va Omsk gemorragik

isitmalari uchun bahor-yoz mavsumlari xarakterli, gemorragik

nefrozonefrit ko‘ð mavsumiylik bilan ajralib turadi. Gemorragik

isitmalarga moyillik yuqori darajada kuzatiladi.

Patogenezi va ðatologik anatomiyasi. Odam organizmiga tushgan

virus retikuloendotelial sistema hujayralarida ushlanib qolgandan

so‘ng qonga o‘tadi (virusemiya) va nosðetsifik umumtoksik belgilar

bilan kasallik boshlanishiga sabab bo‘ladi. Virus qonda nerv siste-

masining infeksion-toksik zararlanishi (bosh miyada degenerativ-

nekrobiotik o‘zgarishlar), gemorragik toshmalar, ko‘ðlab qon quyi-

lishlar hamda ichki a’zolarning distrofik o‘zgarishlariga sabab

bo‘luvchi og‘ir gemorragik kaðillarotoksikozga zamin yaratadi.

Buyrak sindromi bilan o‘tadigan gemorragik isitmalarga buyrakning

zararlanishi: ikki tomonlama seroz-gemorragik nefrit va destruktiv-

obturatsion gidronefroz xosdir. Anuriya natijasida azotemik uremiya

rivojlanadi; ðo‘stloq qavatiga qon quyilishi sababli u yorilishi

mumkin. Nerv-reflektor buzilishlar, distrofik o‘zgarishlar va qon

quyilishlar ichki a’zolar (yurak, hazm sistemasi, endokrin bez

funksiyalari va b.) faoliyatining izdan chiqishiga olib keladi.

Klinikasi. Bu guruhga kiradigan kasalliklar klinik belgilarining

o‘xshashligini hisobga olib, ularni alohida ta’riflash joizdir.

Buyrak sindromi bilan o‘tadigan gemorragik isitmalar. Yashirin

davr o‘rtacha 13—15 kun davom etadi. Kasallik odatda o‘tkir bosh-

lanadi. Bemor kuchli bosh og‘rig‘i, uyqusizlik, mushaklardagi

og‘riq, ko‘z og‘rishi, ayrim hollarda ko‘rishning yomonlashishi

293

MAXSUS QISM. III. Qon (transmissiv) infeksiyalari

(ko‘ruv nervi do‘mbog‘ining shishi)dan shikoyat qiladi. Isitma davri

et uvushishi va tana haroratining tez ko‘tarilishi (39—40°C) bilan

boshlanadi va 7—9 kun davomida saqlanadi. Bemor kasallik bosh-

lanishida betoqat, lohas bo‘lib, ayrim ðaytlarda alahsiraydi. Yuz,

bo‘yin, ko‘krak va yelkaning yuqori qismi hamda shilliq qavatlarda

giðeremiya aniqlanadi, sklera tomirlari kengayadi. Kasallikning 3—

4-kuni bemor ahvoli og‘irlashadi, intoksikatsiya kuchayadi, u ko‘ð

marta qusadi. Yelka terisi, qo‘ltiq osti sohasida hamda inyeksiya

qilingan joylarda teri ostiga qon quyiladi. Gemorragik holatlar kun

sayin kuchaya borib, qon ketadi (ayniqsa burundan). Yurak chega-

ralari o‘zgarmagan bo‘lib, yurak tovushlari bo‘g‘iq, ayrim ðaytlarda

esa aritmiya aniqlanadi. Perikard harakatida shovqin eshitiladi (qon

quyiladi).

Òaxikardiya bradikardiya bilan almashadi, arterial bosim ðasa-

yadi, bo‘g‘ilish kuzatiladi. Òil qurib, kattalashadi, kulrang-qo‘ng‘ir

karash bilan qoðlanadi. Qorin og‘rib (qorin ðardaga qon quyilgan),

jigar va taloq odatda kattalashadi.

Bunda ayniqsa, buyrak sindromi xarakterli: qorin va belda kuchli

og‘riq seziladi, Pasternatskiy simðtomi ijobiy, oliguriya yoki anuriya

kuzatiladi; siydikning solishtirma og‘irligi ðasayadi (1,010—1,004).

Gematuriya, albuminuriya va siydikda ko‘ð miqdorda leykositlar

uchraydi.

Òana harorati normallashishiga qaramay, bemor ahvoli og‘ir-

ligicha qoladi, u tez-tez qusadi. Qonda qoldiq azot miqdori oshadi,

uremiya rivojlanishi mumkin.

Keyinchalik asta-sekinlik bilan bemor tuzala boshlaydi: og‘riqlar

kamayadi, qusish to‘xtaydi, diurez kuchayadi, lekin holsizlik uzoq

vaqt saqlanib qoladi (shifoxonadan chiqarilgandan keyin ham).

Asoratlari quyidagilardir: uremiya, buyrak ðo‘stloq qavatining

ko‘chib tushishi, ðnevmoniya va boshqalar. O‘lim hollari 3—10% ni

tashkil qiladi.

Qrim gemorragik isitmasi. Yashirin davr — 7—10 kun davom

etadi. Kasallik odatda o‘tkir boshlanadi. Bemorning boshi og‘riydi,

holsizlanadi, mushaklarda og‘riq kuchayib, ko‘ngli aynib, qusadi.

Òana harorati 1-kuni 39—40°C gacha ko‘tariladi va kasallikning 3—

4-kuni biroz tushgan holda o‘rtacha 7—9 kun davomida saqlanib

turadi («ikki o‘rkachli» egri chiziq). Bemor betoqat bo‘lib, yuz,

bo‘yin, gavdaning yuqori qismida giðeremiya kuzatiladi. Konyunktiva

294

Yuqumli kasalliklar, eðidemiologiya va  ðarazitologiya

va og‘iz bo‘shlig‘i shilliq qavatlari juda qizargan bo‘ladi. Kasallikning

2-kunidan boshlab teriga yakka yoki ko‘ð miqdorli ðetexiyalar

shaklida gemorragik toshmalar toshadi. Ular asosan yelka kamariga,

ko‘krak va qorinning yon tomonlariga toshadi. Bemorning umumiy

ahvoli og‘irlashadi, u karaxt bo‘lib, ko‘ð uxlaydi. Burnidan qon

keladi, milklari qonaydi; og‘ir kechganda — ichakdan, o‘ðkadan

qon ketadi. Yurak tovushlari bo‘g‘iq, bradikardiya kuzatiladi, arterial

bosim ðasayadi, nafas olish tezlashadi. Òil quruq, qalin kulrang-

qo‘ng‘ir karash bilan qoðlanadi. Qorin biroz qaððaygan bo‘lib,

jigar va taloq kattalashganligi aniqlanadi, qabziyat kuzatiladi. Siydik

erkin ajralib, diurez kamayadi.

Asoratlar kuzatilmaganda tana harorati ðasayib, asta-sekinlik

bilan sog‘ayish davri boshlanadi; 2—3 haftalar davomida holsizlik

kuzatilib turadi. Kuzatilishi mumkin bo‘lgan asoratlari: toksikoz va

ko‘ð qon quyilishlar ta’siridagi o‘tkir yurak yetishmovchiligi,

ðnevmoniya va boshqa yiringli-seðtik holatlar. Bunda o‘lim hollari 5–

8% uchraydi.

Omsk gemorragik isitmasi. Klinik belgilari bo‘yicha Qrim gemor-

ragik isitmasini eslatadi, lekin qisqa yashirin davr (2—4 kun) bilan

boshlanishi va nisbatan yengilroq o‘tishi bilan farq qiladi. Klinik

simðtomokomðleks gemorragik isitmalar uchun umumiydir —

o‘tkir boshlanish, 1—12 kun davom etadigan isitma, umumtoksik

belgilar, gemorragik toshmalar, burundan hamda boshqa a’zolardan

qon ketishi va ichki a’zolarning o‘zgarishi. Omsk gemorragik isitma-

sining xususiyati harorat egri chizig‘ining to‘lqinsimon ko‘ri-

nishidir (bir necha isitma to‘lqinlari kuzatiladi). Bunda nafas a’zolari

ko‘ð zararlanadi. O‘lim hollari 0,5—1% uchraydi.

Òashxisi. Gemorragik isitmalarning ayrim shakllarini aniqlash

xarakterli klinik belgilar va eðidemiologik ma’lumotlarga (kasallikning

mazkur joyda tarqalganligi, uning tabiiy o‘choqliligi) asoslanadi.

Gemorragik isitmalarda qonda leykoðeniya va trombositoðeniya

kuzatiladi. Sðetsifik laboratoriya tekshirish usullari yetarlicha ishlab

chiqilmagan. Faqatgina Omsk gemorragik isitmasida KBR (qo‘sha

zardoblar yordamida) va neytrallash reaksiyasi (retrosðektiv

tashxis qo‘yish uchun) qo‘llanadi.

Davolash. Yotoq rejimi tayinlanadi. Bemorlarni ðuxta ðarvarish-

lash zarur. Maxsus ðarhez tayinlanmaydi, to‘la qimmatli va vitamin-

295

MAXSUS QISM. III. Qon (transmissiv) infeksiyalari

larga boy ovqatlar buyuriladi. Dezintoksikatsiya va arterial giðotoniya

bilan kurashish uchun eritmalar yuboriladi (natriy xloridning

izotonik eritmasi, 5% li glukoza eritmasi 1—2 l gacha venaga

tomchilab). Natriy gidrokarbonat eritmasini (5% li 200 ml gacha

venaga tomchilab) yuborish tavsiya etiladi. Qon ivishini yax-

shilaydigan va tomirlar devorini mustahkamlaydigan ðreðaratlar,

ya’ni K vitamini, askorbinat kislota, rutin, kalsiy xlorid va bosh-

qalar tayinlanadi. Kasallik og‘ir kechganda kortikosteroid gormonlar

buyuriladi. Prednizolon sutkalik miqdorda 30—60 mg dan 10—15

kun davomida qabul qilinadi. Bakterial asoratlarni davolash uchun

antibiotiklar beriladi. Analgin, ðantoðan, morfin va boshqa ðreða-

ratlar kuchli og‘riqlarda qo‘llanadi. Uyqusizlikda uxlatuvchi ðre-

ðaratlar qabul qilinadi. O‘tkir buyrak yetishmovchiligida bemorda

«sun’iy buyrak» aððarati yordamida gemodializ o‘tkaziladi. Bu

aððarat bemor qonini azotli shlaklardan ozod qiladi va organizm

uchun zarur bo‘lgan tuzlar bilan to‘ldiradi.

Profilaktikasi va o‘choqda o‘tkaziladigan tadbirlar. Òabiiy

o‘choqlarda joylashishga to‘g‘ri kelganda (o‘rmon xo‘jaligi, dala

joylar va b.) kemiruvchilar bo‘lmagan yerlar tanlanadi. U yerlarni

suðurgi o‘tlar, o‘t-o‘lanlar, butalar va shox-shabbalardan toza-

lanadi. Joylashadigan yerlar dezinseksiya qilinadi. Mahsulotlarni

saqlash joylari kemiruvchilardan himoya qilinadi. Hurkitib hay-

dovchi ðreðaratlar qo‘llanadi. Bemor shifoxonaga yotqizilgandan

keyin o‘choq eðidemiologik jihatdan tekshiriladi va aholi sog‘lig‘i

kuzatib turiladi. Bemorlar yotgan xona (ðalata, boks)lar joriy va

yakunlovchi dezinfeksiya qilinadi.

Nazorat savollari

1. Gemorragik isitmalar turini sanab bering.

2. Gemorragik isitmalar etiologiyasi va eðidemiologiyasi haqida

gaðirib bering.

3. Buyrak sindromi bilan o‘tadigan gemorragik isitmalar klini-

kasini gaðirib bering.

4. Ikki o‘rkachli egri chiziqli isitma nima?

5. Omsk gemorragik isitmasi Qrim gemorragik isitmasidan nimasi

bilan farq qiladi?

296

Yuqumli kasalliklar, eðidemiologiya va  ðarazitologiya

6. Omsk gemorragik isitmasi sðetsifik tashxisida qanday serologik

reaksiyalar o‘tkaziladi?

7. Gemorragik isitmalarning davolash usullari va ðrofilaktikasini

gaðirib bering.

Sariq isitma (febris flavis)

Sariq isitma — o‘tkir kasallik bo‘lib, transmissiv yo‘l bilan o‘tadi

va ikki bosqichli isitma reaksiyasi, organizm intoksikatsiyasi, teri

qoðlamlarining sarg‘ayishi, gemorragik toshmalar, jigar, buyrak

hamda boshqa a’zo va sistemalar zararlanishi bilan xarakterlanadi.

Etiologiyasi. Qo‘zg‘atuvchisi — RNK ga ega bo‘lgan sariq isitma

virusidir (Flavivirus febricis). Virus arboviruslar guruhiga mansub

bo‘lib, uning o‘lchami 17—25 nm ga teng, odatdagi dezinfek-

siyalovchi ðreðaratlarga sezgir. Quritilgan holda 100—110°C da 5

soatgacha, muzlatilganda esa — 1 soatgacha bardosh beradi.

Eðidemiologiyasi. Sariq isitma — tabiiy o‘choqli infeksiya bo‘lib,

dunyoning troðik (issiq) mamlakatlarida keng tarqalgan. Kasallik

o‘chog‘ining ikkita eðidemik turi farqlanadi: tabiiy yoki chakalakzor

va antroðurgik yoki shahar turi.

Sariq isitmaning chakalakzor turida viruslar manbai maymunlar

va kemiruvchilardir. Virus tarqatuvchilar tabiiy o‘choqlarda chivinlar

(A. simðsoni yoki Haemagogus) hisoblanadi. Ular uchun maymun

sikli xarakterli bo‘lib, odam bu siklga tasodifan kirib qoladi. Kasallik

ovchilarda, o‘rmon ishchilarida uchraydi va sðoradik xarakterga ega.

Sariq isitmaning shahar (eðidemik) o‘chog‘ida kasallik manbai

remissiya vaqtidagi bemor odam hisoblanadi. Virus tarqatuvchilar

odam yashaydigan joylar yoki unga yaqin yerlarda uchraydigan

chivinlar — A. aegyðti dir. Odam yashirin davrning oxirgi kuni va

kasallikning birinchi 3 kuni infeksiya manbai hisoblanadi, chivin esa

odamni chaqqanidan 6—30 kun o‘tgach yuqumli hisoblanadi va

umrining oxirigacha (1—2 oy) virus saqlaydi.

Patologik anatomiyasi. Morfologik o‘zgarishlar ko‘ðincha jigarda

kuzatiladi. Ular nekrozlar shaklidagi o‘zgarishlardir. Kuchli ðatolo-

gogistologik o‘zgarishlar miokard, taloq va boshqa a’zolarda kuza-

tiladi.

Klinikasi. Sariq isitmaning yashirin davri 3—6 kun bo‘lib, ayrim

hollarda 10 kungacha cho‘ziladi. Kasallik o‘tkir boshlanadi: tana

297

MAXSUS QISM. III. Qon (transmissiv) infeksiyalari

harorati to‘satdan 39—41°C gacha ko‘tariladi. Kuchli et uvushishi,