M. G. Safin, Y. S. Ruziyev, B. S. Aliqulov biologik faol va dorivor moddalar biotexnologiyasi

 
L-lizinni kombinatsiyalangan yoki fermentativ uslubda ajratib olish 
L-lizinni bu uslubda ajratib olishni o‘tgan asrning 70-yillarida Ya-
poniyaning «Toyoreyon» firmasi tomonidan taklif qilingan. L-lizinni bu 
uslubda ajratib olishda mahsulotni hosil bo‘lish samarasi 95 % ni, kimy-

---

20 
oviy tozalik darajasi 99 % ni tashkil qilar ekan. Bunda reaksion muhit-
dagi aminokislotaning miqdoriy ko‘rsatkichi 200 g/l ga yetishi mumkin 
ekan. Jarayonning texnologiyasi o‘z ichiga D, L-alfa-amino-epsilon-
kaprolaktamni siklogeksandan organik yo‘l bilan sintezlanishini va un-
ing fermentativ gidrolizlanishini oladi. Bu texnologiya asosida L-lizinni 
ajratib olish quyidagi kimyoviy sxema asosida amalga oshiriladi. 
Muayyan sxemaga binoan ishlab chiqarish sanoatini tashkil qilish 
ikkita ferment-L-gidrolaza va rasemazalardan foydalanishni hisobga 
oladi. Ularning birinchisi organik sintez natijasida hosil bo‘ladigan D, L-
alfa-amino-epsilon-kaprolaktamni gidrolizlaydi, ikkinchisi ratsematsi-
yani amalga oshirib, D-va L-shakllardagi lizinni hosil bo‘lishini 
ta’minlaydi. Jarayonning amalga oshishini ta’minlovchi shart-sharoit 
shundan iborat-ki, ferment mikrob tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lishi 

---

21 
kerak. Ma’lumki, L-alfa-amino-epsilon-kaprolaktamning gidrolazasini 
zamburug‘larning Cryptococcus, Candida, Trichosporon avlodlarini va-
killari ishlab chiqaradi, bu fermentning faollovchilari sifatida ikki valen-
tli metallar-marganets, magniy va ruxning ionlari xizmat qiladi. D-alfa-
amino-epsilon-kaprolaktamning rasemazasini bakteriyalarning Achro-
mobacter, Flavobacterium avlodlarini o‘stirish yo‘li bilan ajratib olish 
mumkin. 
Har ikkala ferment immobilizatsiyalangan uzluksiz ishlaydigan ap-
paratga joylashtirilib, D, L-alfa-amino-epsilon-kaprolaktam substrati bi-
lan bu fermentlarning birgalikdagi ta’siriga asoslangan fermentativ reak-
siya o‘tkaziladi. Yuqorida keltirilgan kimyoviy reaksiyalarning murak-
kabligidan ko‘rinib turibdiki, organik sintezga asoslangan uslubni 
qo‘llash qator texnologik operatsiyalarni amalga oshirishni talab qiladi. 
Bu reaksiyalarning har birini amalga oshirish tegishli qurilmani va uni 
amalga oshirilishini nazorat qiluvchi moslamalarni bo‘lishini talab 
qiladi. Bu xildagi sanoat ishlab chiqarishini tashkil qilishda ko‘pincha 
qator toksik moddalardan va ancha qimmat bo‘lgan o‘ta toza kimyoviy 
moddalardan foydalanishni, shuningdek rasematlarni ajratib olish bilan 
bog‘liq qiyinchiliklarni yengishga to‘g‘ri keladi.