M. G. Safin,D. G‘. Hayitov, yu. S. Ruziyev

4. Karbonsuvlar boshqaruv vazifasini ham bajaradi. Masalan, oziq 
moddalar bilan qabul qilingan kletchatka (sellyuloza) ichak ximusi 
tarkibida bo‘lganida, ichak vorsinkalarini mexanik qo‘zg‘atib, ichak 
peristaltikasini faollashtiradi. Bu esa ichakda ovqat hazm bo‘lishini 
tezlashtiradi. Xuddi shunday, monosaxaridlar ichki muhit barqarorligini - 
gomeostazni saqlashda ham qatnashib, osmotik bosim hosil qilishda 
faollik ko‘rsatadi. 
Eng muhimi, karbonsuvlar maxsus vazifalarni ham bajarishda ishtirok 
etadi. Jumladan, glikoprotein tabiatli murakkab moddalar har xil guruhdagi 
qonning antigenli xususiyatini oshiradi, ular asab hujayrasiga ko‘p 
miqdorda uchrab, asab impulsini o‘tkazishda ham qatnashadi. Ayrim 
glikoproteinli fermentlar qonning sovutgichi, baliqlarda esa antikoagulyant 
vazifasini bajaradi. 
5. Karbonsuvlar zahira oziq modda vazifasini ham o‘taydi. Odam 
va hayvon to‘qimalarida glikogen, o‘simliklarda - kraxmal holida 
to‘planib, zarur bo‘lganda bioenergiya uchun sarflanishi kuzatiladi. 
Karbonsuvlar tarkibi va xossalariga qarab uch guruhga bo‘linadi: 
monosaxaridlar, oligosaxaridlar va polisaxaridlar(glikanlar). 
Monosaxaridlar 
Monosaxaridlar yoki oddiy karbonsuvlar. Ularning umumiy tarkibi 
(CH
2
O)
n 
bo‘lib, n - ning soni 3 dan 9 gacha bo‘ladi. Ular o‘z navbatida 
tarkibidagi uglerod atomining soniga qarab, trioza / C
3
H
6
O
3 
/, tetroza 
/C
4
H
8
O
4
/, pentoza / C
5
H
10
O
5
/, geksoza / C
6
H
12
O
6
/, geptoza / C
7
H
14
O
7
/ 
kabi guruhlarga bo‘linadi. Tuzilishiga ko‘ra barcha monosaxaridlar aldegid 
va keton guruhlarini saqlagani uchun aldozalar va ketozalarga bo‘linadi: 

---

101 
Monosaxaridlardan tabiatda pentozalar, geksozalar keng tarqalgan 
bo‘lib, muhim biologik vazifalarni bajaradi. Jumladan, pentozalar riboza, 
dezoksiriboza va ribuloza holida uchraydi, riboza RNK, dezoksiriboza 
DNK tarkibiga kiradi: 
Geksozalar glukoza, galaktoza, mannoza kabi aldogeksozalar tarzida 
hamda fruktoza kabi ketogeksoza tarzida keng tarqalgan: 

---

102 
Ulardan, glukoza yoki uzum shakari tabiatda uzum shirasida (15%), 
mevalarda, barglarda, ildizlarda, gullarda hamda qonda (0,08-0,12%), 
mushaklarda(0,01%), miokardda (0,03), miyada (0,06%) uchraydi. 
Fruktoza ham mevalarda, gulshira (nektar) da, asalda (60%gacha), 
uchraydi, u saxaroza va boshqa oligosaxaridlarning tarkibiga kiradi. U 
organizmda osonlik bilan glukozaga izomerlanadi: 
Molekulasi tarkibida aldegid (
) va spirt (
) guruhlari 
bo‘lganligi uchun suvdagi eritmalarda, ayniqsa, kristall holda aldegid 
holda ham, zanjir holda ham bo‘la oladi: 
Kimyoviy xossalari bo‘yicha monosaxaridlar uchun quyidagi 
reaksiyalar tavsiflidir: 
1). Feling suyuqligi ta’sirida oksidlanib glyukonat kislotasiga 
aylanadi: 
2). Oksidlovchilar ta’sirida 1- va 6 - uglerod atomlari oksidlanib, ikki 
asosli qand kislotasini hosil qiladi: 

---

103 
3). Zanjirli shakldagi monosaxaridlar spirtlar bilan ta’sirlashib, oddiy 
efir - glikozidlar hosil qiladi: 
4). To‘qimalarda biologik oksidlanish jarayonida murakkab efirlar 
hosil qiladi: 
5). Aldozalar molekulasining 2- uglerod atomidagi gidroksil guruhini 
aminoguruhga almashtirish hisobidan aminoshakarlarga aylanadi, tabiatda 
ana shunday aminoshakarlardan D - glukozamin bilan D - galaktozamin, 
xitin, geparin, mukopolisaxaridlar va bakteriyalarning polisaxaridlari 
tarkibida uchraydi: 
Oligosaxaridlar tarkibi bo‘yicha monosaxaridlarning angidridlaridir. 
Tarkibiga qarab di-, tri-, tetra- va boshqa saxaridlarga bo‘linadi. Ulardan 
biologik ahamiyatga ega bo‘lganlari disaxaridlar va trisaxaridlardir. 
Tarkiblariga ko‘ra disaxaridlar glyukozid harakteriga ega, faqat ularda 
gidroksilning 
vodorodi 
o‘rniga joylashgan radikal monosaxarid 
qoldig‘idir, ularning eng ahamiyatli vakillari: 

---

104 
Tuzilishidan ko‘rinib turibdiki, maltoza glukozido-glukoza tarkibli 
disaxarid, undagi bog‘lanish 1:4 glukozid bog‘ dan iborat. U tabiatda erkin 
holda uchramaydi, faqat, odam va hayvonlarda kraxmal bilan glikogenning 
parchalanishidan, o‘simliklarda ham kraxmalni, donlarni o‘sishi davrida, 
gidrolizlanishidan hosil bo‘ladi. Maltozagidrolizlansa ikki molekula 
glukoza hosil bo‘ladi. 
Sellobiozadagi glukozid bog‘- D–glukopiranozaningβ-shaklidan hosil 
bo‘lgan, u selluloza(kletchatka)ning fermentli bijg‘ishidan hosil bo‘ladi, 
suvda yaxshi eriydi. 
Tarkibi D - glukopironoza bilan D - galaktopiranozadan tuzilgan. 
Faqat sut tarkibida uchraydi, uning sutdagi miqdori 5-8% ni tashkil etadi. 
Laktozaning gidrolizatidan bir molekula glukoza bilan bir molekula 
galaktozani ajratib olish mumkin. 
Trisaxaridlar ham tabiatda erkin holda uchraydi. Eng muhim vakili 
rafinozadir, u chigit, qand lavlagisi tarkibida uchraydi. 
Agar rafinoza gidrolizlansa galaktoza, glukoza va fruktoza hosil 
bo‘ladi. Yana bir vakili melisitozadir, u ayrim nina bargli daraxtlarning 
shirasi tarkibida uchraydi, agar gidrolizlansa, ikki molekula glukoza bilan 
bir molekula fruktoza ajraladi.