M. H. Shermatov, O. I. Egamberdiyev funksional analiz va integral tenglamalar
Download 1.42 Mb. Pdf ko'rish
|
funksional analiz va integral tenglamalar
D(I) = X,
R(I) = X, KerI = {θ}. 29.2. X va Y ixtiyoriy chiziqli normalangan fazolar bo`lsin. Θ : X → Y, Θ x = θ operator nol operator deyiladi. Uni chiziqlilik va uzluksizlikka tekshiring. Yechish. Nol operatorning chiziqliligi va uzluksizligi bevosita ta'rifdan kelib chiqadi. Uning aniqlanish sohasi, qiymatlar sohasi va yadrosi uchun 293
quyidagilar o`rinli: D(Θ) = X, R(Θ) = {θ} , Ker(Θ) = X. 29.3. Aniqlanish sohasi D(A) = C (1) [a, b] ⊂ C[a, b] bo`lgan va C[a, b] fazoni o`zini-o`ziga akslantiruvchi A : C[a, b] → C[a, b] , (Af ) (x) = f 0 (x) operatorni qaraymiz. Bu operator dierensiallash operatori deyiladi. Uni chiziq- lilik va uzluksizlikka tekshiring. Yechish. Uning chiziqli ekanligini ko`rsatamiz. Buning uchun ixtiyoriy
elementlarning chiziqli kombinatsiyasi bo`lgan α f + β g ele- mentga A operatorning ta'sirini qaraymiz: (A (α f + β g)) (x) = (α f (x) + β g (x)) 0 = = α f 0 (x) + βg 0 (x) = α (Af ) (x) + β (Ag) (x) . Biz bu yerda yig`indining hosilasi hosilalar yig`indisiga tengligidan, hamda o`zgarmas sonni hosila belgisi ostidan chiqarish munkinligidan foydalandik. Demak, A operator chiziqli ekan. Uni nol nuqtada uzluksizlikka tekshiramiz. Ma'lumki, Aθ = θ , bu yerda θ− C [a, b] fazoning nol elementi, ya'ni θ (x) ≡ 0 . Endi nolga yaqinlashuvchi f n ∈ D (A) ketma-ketlikni tanlaymiz. Umumiy- likni buzmagan holda a = 0, b = 1 deymiz.
(x) = x n+1 n + 1 , lim
n→∞ k f n k = lim n→∞ max
0≤x≤1 ¯ ¯ ¯ ¯
n+1 n + 1 ¯ ¯ ¯ ¯ = lim
n→∞ 1
= 0. Ikkinchi tomondan, (Af
) (x) = x n , lim
n→∞ k Af n − Aθ k = lim n→∞ max
0≤x≤1 |x n | = lim n→∞ 1 = 1 6= 0. Demak, A operator nol nuqtada uzluksiz emas ekan. 29.2-teoremaga ko`ra dierensiallash operatori aniqlanish sohasining barcha nuqtalarida uzilishga ega. 294
Uning qiymatlar sohasi va yadrosi uchun quyidagilar o`rinli: R(A) = C[a, b], KerA = {const}. 29.4. Endi C[a, b] fazoni o`zini-o`ziga akslantiruvchi B operatorni quyi- dagicha aniqlaymiz: (Bf ) (x) = Z
(29.1) Bu operator integral operator deyiladi. Bu yerda K(x, y) funksiya [a, b] × [a, b] − kvadratda aniqlangan, uzluksiz. K(x, y) integral operatorning o`zagi (yadrosi) deyiladi. B operatorni chiziqlilik va uzluksizlikka tekshiring. Yechish. Ma'lumki, ixtiyoriy f ∈ C[a, b] uchun K(x, t)f(t) funksiya x va t ning uzluksiz funksiyasidir. Matematik analiz kursidan ma'lumki, Z
integral parametr x ∈ [a, b] ning uzluksiz funksiyasi bo`ladi. Bulardan B operatorning aniqlanish sohasi D(B) uchun D(B) = C[a, b] tenglik o`rinli ekanligi kelib chiqadi. Integral operatorning chiziqli ekanligi integrallash ama- lining chiziqlilik xossasidan kelib chiqadi, ya'ni ixtiyoriy f, g ∈ C[a, b] va
lar uchun (B (αf + βg)) (x) = Z
a K (x, t) (αf (t) + βg (t)) dt = = α Z
Z
a K (x, t) g (t) dt = α (Bf ) (x) + β (Bg) (x) tengliklar o`rinli. Endi integral operator B ning uzluksiz ekanligini ko`rsatamiz. f 0
ixtiyoriy tayinlangan element va {f
unga yaqin- lashuvchi ixtiyoriy ketma-ketlik bo`lsin. U holda
0
a≤x≤b ¯ ¯ ¯ ¯ Z b a K (x, t) (f n (t) − f 0 (t)) dt ¯ ¯ ¯ ¯ ≤ 295
≤ max a≤x≤b | f n (t) − f 0 (t) | max a≤x≤b Z
a |K (x, t) dt| = C · k f n − f 0
Bu yerda
Z
a |K (x, t) | dt. C ning chekli ekanligi [a, b] kesmada uzluksiz funksiyaning chegaralangan ekanligidan kelib chiqadi. Agar (29.2) tengsizlikda n → ∞ da limitga o`tsak, lim
n→∞ k Bf n − Bf 0
n→∞ k f n − f 0
ekanligini olamiz. Agar k Bf
0
tengsizlikni hisobga olsak, lim
n→∞ k B f n − B f 0
Shunday qilib, B integral operator ixtiyoriy nuqtada uzluksiz ekan.
integral operatorning qiymatlar sohasi va yadrosi integral operator- ning o`zagi − K(x, y) funksiyaning berilishiga bog`liq. Masalan, K(x, t) ≡ 1 bo`lsa, B operatorning qiymatlar sohasi Im B o`zgarmas funksiyalardan ibo- rat, ya'ni Im B = {f ∈ C[a, b] : f(t) = const} , uning yadrosi KerB o`zgar- masga ortogonal funksiyalardan iborat, ya'ni KerB = { f ∈ C [a, b] : Z
a f (t) dt = 0 }. 29.8-ta'rif. Bizga X normalangan fazoning M to`plami berilgan bo`lsin. Agar shunday C > 0 son mavjud bo`lib, barcha x ∈ M uchun kxk ≤ C tengsizlik o`rinli bo`lsa, M to`plam chegaralangan deyiladi. 29.9-ta'rif. X fazoni Y fazoga akslantiruvchi A chiziqli operator beril- gan bo`lsin. Agar A ning aniqlanish sohasi D(A) = X bo`lib, har qan- day chegaralangan to`plamni yana chegaralangan to`plamga akslantirsa, A ga chegaralangan operator deyiladi. Chiziqli operatorning chegaralanganligini tekshirish uchun quyidagi ta'rif qulaydir. 296
29.10-ta'rif. A : X → Y chiziqli operator bo`lsin. Agar shunday C > 0 son mavjud bo`lib, ixtiyoriy x ∈ D (A) uchun kA xk ≤ C · k x k (29.3) tengsizlik bajarilsa, A chegaralangan operator deyiladi. 29.11-ta'rif. (29.3) tengsizlikni qanoatlantiruvchi C sonlar to`plamining aniq quyi chegarasi A operatorning normasi deyiladi va u k A k bilan belgi- lanadi, ya'ni kAk = inf C. Bu ta'rifdan ixtiyoriy x ∈ D (A) uchun k A x k ≤ k A k · kx k tengsizlik o`rinli ekanligi kelib chiqadi. 29.1-teorema. X normalangan fazoni Y normalangan fazoga akslan- tiruvchi chiziqli chegaralangan A operatorning normasi k A k uchun
(29.4) tenglik o`rinli. Isbot. Quyidagicha belgilash kiritamiz α = sup x6=θ k A x k kxk . A chiziqli operator bo`lgani uchun α = sup x6=θ k A x k kxk = sup
x6=θ ° ° ° °A x kxk ° ° ° ° = sup
kxk=1 kA x k . Ixtiyoriy x 6= 0 uchun k A x k k x k ≤ α. Demak, ixtiyoriy x ∈ X uchun k A x k ≤ α k x k . Bundan esa k A k ≤ α. (29.5) 297
Aniq yuqori chegara ta'riga ko`ra, ixtiyoriy ε > 0 son uchun, shunday x ε 6= θ element mavjudki, α − ε ≤ kA x ε k kx ε k ≤ k A k tengsizlik bajariladi. Bu yerdan ε > 0 ixtiyoriy bo`lgani uchun, α ≤ kAk . (29.6) (29.5) va (29.6) lardan k A k = α tenglik kelib chiqadi. ∆ 29.1-tasdiq. Chiziqli chegaralangan A operator uchun sup kxk=1 k A x k = sup kxk≤1 k A x k tenglik o`rinli. 29.1-tasdiqni mustaqil isbotlang.
chiziqli normalangan fazoni Y chiziqli normalangan fazoga akslantiruv- chi chiziqli chegaralangan operatorlar to`plamini L(X, Y ) bilan belgilaymiz. Xususan, X = Y bo`lsa L(X, X) = L(X). 29.1-natija. Ixtiyoriy A ∈ L(X, Y ) va x ∈ D(A), kxk = 1 uchun
(29.7) tengsizlik o`rinli. (29.7) tengsizlikning isboti (29.4) tengsizlikdan kelib chiqadi. 29.12-ta'rif. A : X → Y va B : X → Y chiziqli operatorlarning yig`indisi deb, x ∈ D(A) ∩ D(B) elementga y = Ax + Bx ∈ Y elementni mos qo`yuvchi C = A + B operatorga aytiladi. Ravshanki, C chiziqli operator bo`ladi. Agar A, B ∈ L(X, Y ) bo`lsa, u holda C ham chegaralangan operator bo`ladi va
(29.8) tengsizlik o`rinli. Haqiqatan ham,
298
≤ kA k · kx k + kB k · kx k ≤ (kA k + kB k) kx k . Bu yerdan (29.8) tengsizlik kelib chiqadi. 29.13-ta'rif. A chiziqli operatorning α songa ko`paytmasi x elementga
elementni mos qo`yuvchi operator sifatida aniqlanadi, ya'ni (αA)(x) = αAx. 29.14-ta'rif. A : X → Y va B : Y → Z chiziqli operatorlar berilgan bo`lib, R(A) ⊂ D(B) bo`lsin. B va A operatorlarning ko`paytmasi deganda, har bir x ∈ D(A) ga Z fazoning z = B(Ax) elementini mos qo`yuvchi C = BA : X → Z operator tushuniladi. Agar A va B lar chiziqli chegaralangan operatorlar bo`lsa, u holda C ham chiziqli chegaralangan operator bo`ladi va kCk ≤ kBk · kAk (29.9) tengsizlik o`rinli. Haqiqatan ham,
= kB(Ax) k Z ≤ kB k · kAx k Y ≤ kB k · kA k · kx k X . Bu yerdan (29.9) tengsizlik kelib chiqadi. Operatorlarni qo`shish va ko`paytirish assotsiativdir. Qo`shish amali kom- mutativ, lekin ko`paytirish amali kommutativ emas. Agar X va Y lar chiziqli normalangan fazolar bo`lsa, L(X, Y ) ham chi- ziqli normalangan fazo bo`ladi, ya'ni p : L(X, Y ) → R , p(A) = sup kxk=1 kAxk funksional normaning 1-3 - shartlarini qanoatlantiradi. 29.2-teorema. X normalangan fazoni Y normalangan fazoga akslanti- ruvchi A : X → Y chiziqli operator berilgan bo`lsin. U holda quyidagi tas- diqlar teng kuchli: 299
1) A operator biror x 0 nuqtada uzluksiz; 2) A operator uzluksiz; 3) A operator chegaralangan. Isbot. 1) =⇒ 2). Chiziqli A operatorning biror x 0 nuqtada uzluksiz ekan- ligidan uning ixtiyoriy nuqtada uzluksiz ekanligini keltirib chiqaramiz. A operator x 0 nuqtada uzluksiz bo`lganligi uchun, x 0 ga intiluvchi ix- tiyoriy ©
0 n ª ketma-ketlik uchun Ax 0 n → Ax 0 . Ixtiyoriy x 0 ∈ D(A) nuq-
ta uchun, x 0 n → x 0 ekanligidan Ax 0 n → Ax 0 kelib chiqishini ko`rsatamiz. y 0 n = x 0 n − x 0 + x 0
0 deymiz. U holda lim n→∞ Ay 0 n = lim
n→∞ A (x 0 n − x 0 + x 0 ) = lim
n→∞ (A x 0 n − A x 0 + A x 0 ) = A x 0 . Bu esa
lim n→∞ A x 0 n = A x 0 ekanligini bildiradi. Demak, A operator ixtiyoriy x 0 nuqtada uzluksiz. 2) =⇒ 3). A operatorning uzluksiz ekanligidan uning chegaralanganligi ke- lib chiqishini ko`rsatamiz. Teskaridan faraz qilaylik, A chiziqli operator uzluk- siz bo`lsin, lekin chegaralangan bo`lmasin, ya'ni ixtiyoriy C > 0 son uchun shunday x c ∈ D(A) element mavjud bo`lib, kAx c k ≥ C kx c k bo`lsin. Agar C = n ∈ N desak, ixtiyoriy n ∈ N uchun shunday x n ∈ D(A) mavjudki, kAx n k ≥ n kx n k tengsizlik bajariladi. Quyidagi ξ n =
n kx n k ketma-ketlikni qaraymiz. Ko`rinib turibdiki, ξ n → θ , ya'ni
kξ n − θ k = ° ° ° °
n n kx n k ° ° ° ° =
1 n kx n k k x n k = 1
→ 0, n → ∞. 300
Ikkinchi tomondan, kAξ n − Aθ k = ° ° ° °A µ
¶° ° ° ° =
° ° ° ° 1
n k Ax n ° ° ° ° =
1 n kx n k kAx n k ≥ 1. Bu qarama-qarshilik A operatorning chegaralangan ekanligini ko`rsatadi. 3) =⇒ 1). A chiziqli chegaralangan operatorning biror nuqtada uzluk- sizligini ko`rsatamiz. Ta'rifga ko`ra, shunday C > 0 son mavjudki, ixtiyoriy x ∈ D(A) uchun
kAx k Y ≤ C k x k X tengsizlik bajariladi. Faraz qilaylik, {x n } − x ga yaqinlashuvchi ixtiyoriy ketma-ketlik bo`lsin, u holda Ax
ekanligini ko`rsatamiz: kAx n − Ax k = kA(x n − x) k ≤ C kx n − x k → 0, n → ∞ ya'ni lim n→∞ kAx n − Axk = 0. ∆ 29.2-natija. A chiziqli operator chegaralangan bo`lishi uchun uning uzluk- siz bo`lishi zarur va yetarli. 29.5-misol. Birlik va nol operatorlarning (29.1 va 29.2-misollar) chegara- langan ekanligini ko`rsatib, ularning normasini hisoblang. Yechish. Birlik operatorning chegaralangan ekanligini ko`rsatib, normasini hisoblaymiz. Ixtiyoriy x ∈ E uchun kIx k = kx k tenglik o`rinli. Ta'rifga ko`ra, I chegaralangan va uning normasi 1 ga teng. Endi nol operatorning chegaralangan ekanligini ko`rsatib, uning normasini topamiz. Istalgan x ∈ E uchun kΘx k = kθ k = 0 tenglik o`rinli. Bundan kΘk = 0 ekanligi kelib chiqadi. Nol operator L(X, Y ) chiziqli normalangan fazoning nol elementi bo`ladi.
29.6. 29.3-misolda keltirilgan A : C[a, b] → C[a, b] dierensiallash ope- ratorining chegaralanmagan ekanligini ko`rsating. Yechish. Buning uchun A akslantirishda D(A) = C (1)
[0, 1] fazodagi
birlik shar B[θ, 1] ning tasviri chegaralanmagan to`plam ekanligini ko`rsatish 301
yetarli. Birlik shar B[θ, 1] da yotuvchi {f n } ketma-ketlikni quyidagicha tan- laymiz:
(x) = x n , kf n k = max 0≤x≤1 |x n | = 1. U holda
(Af n ) (x) = n · x n−1 , kAf n k = max 0≤x≤1 |n · x n | = n. Bundan
lim n→∞ kAf n k = ∞ ekanligi kelib chiqadi. Demak, dierensiallash operatori chegaralanmagan ope- rator ekan. 29.7. 29.4-misolda keltirilgan B : C[a, b] → C[a, b] integral operator- ning chegaralangan ekanligini ko`rsating. Yechish. 29.4-misolda B operatorning uzluksiz ekanligi ko`rsatilgan edi. 29.2-natijaga ko`ra, u chegaralangan bo`ladi. 29.8. C[−1, 1] fazoda x ga ko`paytirish operatorini, ya'ni B : C[−1, 1] → C[−1, 1], (Bf )(x) = xf (x) (29.10) Download 1.42 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling