M. H. Shermatov, O. I. Egamberdiyev funksional analiz va integral tenglamalar
Download 1.42 Mb. Pdf ko'rish
|
funksional analiz va integral tenglamalar
2 f (x 2 ). (33.2) (33.2) tenglik barcha x 1
2
va ixtiyoriy α 1
2
lar uchun o`rinli. De- mak, f chiziqli funksional ekan. Endi uning chegaralangan ekanligini (uzluk- sizligini) ko`rsatamiz. Ixtiyoriy x ∈ X uchun |f (x)| = |g(Ax)| ≤ k gk · k A xk ≤ k gk · k A k · k x k tengsizlik o`rinli. Bu yerdan f funksionalning chegaralanganligi kelib chiqadi. 351
Agar f funksionalning x nuqtadagi qiymatini (f, x) deb belgilasak, u holda
(f, x) = (g, Ax). (33.3) 33.1-ta'rif. Bizga X, Y − chiziqli normalangan fazolar va A : X → Y chiziqli chegaralangan operator berilgan bo`lsin. Agar biror A ∗ : Y ∗ → X ∗ operator va barcha x ∈ X, g ∈ Y ∗ lar uchun (g, Ax) = (A
tenglik o`rinli bo`lsa, A ∗ operator A ga qo`shma operator deyiladi. Demak, har bir g ∈ Y
funksionalga (33.3) tenglik bilan aniqlanuvchi f ∈ X ∗ funksionalni mos qo`yuvchi A ∗ : Y ∗ → X ∗ operator A operatorga qo`shma operator deyiladi. Qo`shma operatorlar quyidagi xossalarga ega: 1. A
operator chiziqli. 2. (A + B)
= A ∗ + B ∗ . 3. Ixtiyoriy k son uchun (kA) ∗ = kA ∗ . 4. Agar A uzluksiz bo`lsa, u holda A ∗ ham uzluksiz bo`ladi. Aniqrog`i, quyidagi tasdiq o`rinli. 33.1-teorema. Agar A ∈ L(X, Y ) bo`lsa, u holda A ∗ ∈ L(Y ∗ , X ∗ ) bo`ladi va kA ∗ k = kA k tenglik o`rinli. Isbot. Funksional hamda operator normasining xossalariga ko`ra,
Bu yerdan kA ∗ gk ≤ kA k kgk tengsizlikka ega bo`lamiz. Demak, kA ∗ k ≤ kA k (33.4) 352
Endi x ∈ X, Ax 6= θ shartni qanoatlantiruvchi ixtiyoriy element bo`lsin, y 0 = Ax kAx k ∈ Y deymiz. Ko`rinib turibdiki, ky 0
Xan-Banax teoremasining 30.1-natijasiga ko`ra, shunday g : Y → C funksional mavjudki, kg k = 1 va
0 ) = ky 0 k = 1, ya'ni
g(y 0 ) = g µ Ax kAx k ¶ = 1 k Ax k g(Ax) = 1. Bu yerdan, g(Ax) = kAx k tenglikka ega bo`lamiz. U holda kAxk = g(Ax) = | (A ∗ g)(x) | ≤ kA ∗ gk kx k ≤ kA ∗ k kgk kxk = kA ∗ k kx k munosabatdan k A k ≤ kA ∗ k (33.5) tengsizlikni olamiz. (33.4) va (33.5) munosabatlardan
tenglik kelib chiqadi. ∆ 33.2. Hilbert fazosida qo`shma operatorlar Ma'lumki, Hilbert fazosiga qo`shma fazo uning o`ziga izomorf, ya'ni H = H ∗ (tenglik izomorzm ma'nosida). Shuning uchun Hilbert fazolarida qo`shma operatorlar xossalarini o`rganish ancha qulay. 33.2-ta'rif. H Hilbert fazosi va A ∈ L(H) operator berilgan bo`lsin. Agar biror A
: H → H operator va ixtiyoriy x, y ∈ H lar uchun (Ax, y) = (x, A ∗ y) tenglik o`rinli bo`lsa, A ∗ operator A ga qo`shma operator deyiladi. Bu ta'rif Banax fazosidagi qo`shma operatorning ta'ridan biroz farq qiladi, ya'ni bu yerda (kA) ∗ = kA ∗ (3-xossaga qarang) tenglik o`rinli. 353
Hilbert fazosi holida A va A ∗ operatorlar aynan bitta fazoda aniqlangani uchun, ba'zan A = A
tenglik ham o`rinli bo`lishi mumkin. 33.3-ta'rif. Agar A = A
bo`lsa, ya'ni ixtiyoriy x, y ∈ H uchun (Ax, y) = (x, Ay) tenglik o`rinli bo`lsa, A operator o`z-o`ziga qo`shma operator deyiladi. 33.4-ta'rif. Bizga A : H → H chiziqli operator va H 0
qism fazo berilgan bo`lsin. Agar ixtiyoriy x ∈ H 0 uchun Ax ∈ H 0 bo`lsa, u holda H 0 qism fazo A operatorga nisbatan invariant qism fazo deyiladi. 33.1-lemma. Bizga A : H → H chiziqli operator va H 0
qism fazo berilgan bo`lsin. Agar H 0 qism fazo A operatorga nisbatan invariant bo`lsa, u holda uning ortogonal to`ldiruvchisi bo`lgan H
0
qism fazo A
operatorga nisbatan invariant bo`ladi. Isbot. Haqiqatan ham, agar y ∈ H
0 bo`lsa, u holda ixtiyoriy x ∈ H 0 uchun (A ∗ y, x) = (y, Ax) = 0, chunki Ax ∈ H 0
Demak, A ∗ y ∈ H ⊥ 0
∆ Xususiy holda, agar A = A ∗ bo`lsa, u holda A(H 0 ) ⊂ H 0 ekanligidan A(H ⊥ 0 ) ⊂ H ⊥ 0 ekanligi kelib chiqadi. Hilbert fazosida qo`shma operatorlar quyidagi xossalarga ega: 33.2-lemma. Agar A, B ∈ L(H) bo`lsa, u holda 1) (αA + βB)
= αA ∗ + βB ∗ , 2) (AB) ∗ = B ∗ A ∗ , 3) (A ∗ )
= A tengliklar o`rinli. Isbot. Birinchi tenglikni isbotlaymiz: ((αA + βB)x, y) = (αAx + βBx, y) = α(Ax, y) + β(Bx, y) = = α(x, A
+ βB ∗ )y). Bundan (αA + βB)
= αA ∗ + βB ∗ tenglik kelib chiqadi. 354
2) ni isbotlaymiz: ((AB)x, y) = (A(Bx), y) = (Bx, A ∗ y) = (x, B ∗ A ∗ y). Bundan (AB) ∗ = B ∗ A ∗ tenglik kelib chiqadi. 3) ning isboti bevosita qo`shma operator ta'ridan kelib chiqadi. ∆ Endi operatorlarning Banax va Hilbert qo`shmalarini topishga doir misollar qaraymiz. 33.1-misol. X = Y = ` 1 va T o`ngga siljitish operatori bo`lsin (32.1- misolga qarang), ya'ni T x = (0, x 1
2
3
n−1 , . . .), x ∈ ` 1 bo`lsin. T ga qo`shma T ∗ operatorni toping. Yechish. X = ` 1 va Y = ` 1 lar Banax fazolari bo`lganligi uchun T operatorning Banax qo`shmasini topamiz. Ma'lumki, T ∈ L(` 1 ) operatorning Banax qo`shmasi barcha x ∈ ` 1 va f ∈ (` 1 )
lar uchun (T ∗ f )(x) = f (T x) (33.6) tenglikni qanoatlantiruvchi va (` 1 ) ∗ fazoni (` 1 )
fazoga akslantiruvchi oper- atordan iborat. Bizga ma'lumki, (` 1 )
= m, boshqacha aytganda har qanday f ∈ (` 1 ) ∗ uchun shunday yagona y ∈ m mavjudki, f (x) = ∞ X
x k y k , y = (y 1
2
(33.7) tenglik barcha x ∈ ` 1 lar uchun o`rinli bo`ladi. Xuddi shuningdek, shunday ζ ∈ m mavjudki, (T
X
x k ζ k , ζ = (ζ 1
2
(33.8) tenglik barcha x ∈ ` 1 lar uchun bajariladi. (33.7) va (33.8) tengliklarni hisobga olsak, berilgan operator uchun (33.6) shart quyidagi ko`rinishga keladi: ∞ X
x k ζ k =
X
=
X
(33.9) 355
Bu tenglik barcha lar uchun bajariladi. Xususiy holda, (23.8) tenglik bilan aniqlanuvchi {e k = (0, . . . , 1, 0. . . .)}, k ∈ N elementlar uchun (33.9) tenglik
= y k+1 , k = 1, 2, . . . , n, . . . aylanadi. Shunday qilib, T ∗ : m → m operator
(y 1
2
n , . . .) = (y 2
3
formula bilan aniqlanar ekan. 33.1-teoremaga ko`ra, T ∈ L(X, Y ) ekanligidan T
) ekan- ligi kelib chiqadi va kT k = kT ∗ k tenglik bajariladi. Qaralayotgan misolda 33.1-teoremaning o`rinli ekanligini tekshirib ko`ramiz. T
operatorning chiz- iqli ekanligi uning aniqlanishidan ko`rinib turibdi. kT k = kT
tenglik baja- rilishini ko`rsatamiz. Haqiqatan ham,
X
|x k | = 1, kT ∗ k = sup kyk=1 kT ∗ yk = sup
2≤|y k |<∞ |y k | = 1. 33.2. ` 2 fazoda ko`paytirish operatorini, ya'ni (29.9-misolga qarang) A : ` 2
2
= a n x n , sup |a n | = a < ∞ (33.10) operatorni qaraymiz. Unga qo`shma operatorni toping. Yechish. X = Y = ` 2 Hilbert fazolari bo`lganligi uchun A ga Hilbert ma'nosidagi qo`shma operatorni topamiz. A operatorning chiziqli va chega- ralanganligi 29.9-misolda ko`rsatilgan. A ga qo`shma operatorni topish uchun (Ax, y) skalyar ko`paytmani qaraymiz. ` 2 fazodagi skalyar ko`paytmadan foy- dalansak, (Ax, y) = ∞ X
(Ax)
=
X
=
X
= (x, A ∗ y) 356
Bundan A ∗ : ` 2
2
(Ax)
= a n x n , ni olamiz. Bu yerdan A ning qo`shmasi o`ziga teng bo`lishi uchun a n , n ∈ N sonlarning haqiqiy bo`lishi zarur va yetarlidir degan xulosaga kelamiz. ∆ 33.3. L 2 [a, b] kompleks Hilbert fazosida, u(x) funksiyaga ko`paytirish operatorini, ya'ni (Af )(x) = u(x)f (x), f ∈ L 2 [a, b] operatorni qaraymiz. Bu yerda u chegaralangan va o`lchovli funksiya. A ga qo`shma operatorni toping. Yechish. X = Y = L 2 [a, b] Hilbert fazolari bo`lganligi uchun A ga Hilbert ma'nosidagi qo`shma operatorni topamiz. u funksiyaning chegara- langan va o`lchovli ekanligidan A operatorning aniqlanish sohasi D(A) =
2 [a, b] ekanligi va A ning chegaralangan ekanligi kelib chiqadi. Ta'rifga ko`ra, A operatorning qo`shmasi hamma f, g ∈ L 2 [a, b] lar uchun (Af, g) = (f, A ∗ g) (33.11) tenglikni qanoatlantiruvchi A
2 [a, b]) operatordan iborat. Agar biz L 2 [a, b] fazodagi skalyar ko`paytmadan foydalansak, (33.11) tenglikni quyida- gicha yozishimiz mumkin: (Af, g) = Z
a (Af )(x)g(x) dx = Z
= Z b a f (x)u(x)g(x) dx = (f, A ∗ g). Bu tenglikdan (A
2 [a, b] ekanligi kelib chiqadi. Bu yerdan A = A ∗ bo`lishi uchun, deyarli barcha x ∈ [a, b] larda u(x) ∈ R bo`lishi zarur va yetarlidir. 357
33.4. Endi L 2 [a, b] Hilbert fazosida K(x, y) yadro bilan aniqlanuvchi in- tegral operatorni, ya'ni (Af )(x) = Z
a K(x, y)f (y)dy, f ∈ L 2 [a, b] (33.12) operatorni qaraymiz. Bu yerda K − [a, b] × [a, b] kvadratda aniqlangan che- garalangan va o`lchovli funksiya. A operatorga qo`shma operatorni toping. Yechish. K funksiyaning chegaralangan va o`lchovli ekanligidan, uning L 2 ([a, b] × [a, b]) fazoga qarashli ekanligi kelib chiqadi. Fubini teoremasidan (37.1-teorema) foydalanib, quyidagiga ega bo`lamiz: (Af, g) =
Z
b Z
K(x, y)f (y)dy g(x) dx = b Z
b Z
K(x, y)f (y) dy g(x) dx = =
Z
b Z
K(x, y) g(x) dx f (y) dy = =
Z
b Z
K(y, x) g(y) dy dx = (f, A ∗ g). Bu yerdan (A
Z
a K(y, x) g(y) dy (33.13) tenglik kelib chiqadi. Õususan, (33.12) ko`rinishdagi A operator L 2 [a, b] fa- zoda o`z-o`ziga qo`shma bo`lishi uchun, deyarli barcha x, y ∈ [a, b] lar uchun K(x, y) = K(y, x) (33.14) tenglikning bajarilishi yetarli va zarurdir. Mustaqil ishlash uchun savol va topshiriqlar 1. Banax fazosida operatorning qo`shmasi qanday ta'rianadi? 2. Hilbert fazosida operatorning qo`shmasi qanday ta'rianadi? 358
3. Yuqoridagi ta'riarda qanday farq bor? Javobni xossalarda tushuntiring. 4. O`z-o`ziga qo`shma va o`z-o`ziga qo`shma bo`lmagan operatorlarga mi- sollar keltiring. 5. Hilbert fazosida birlik operatorga qo`shma operatorni toping. U o`z-o`ziga qo`shma bo`ladimi? 6. Chiziqli chegaralangan operatorga qo`shma operator har doim chiziqli chegaralangan bo`ladimi? 7.
2
2
Ax = (a 1
1
2
2
operatorga qo`shma operatorni toping. Bu yerda a
33.2-misoldan foydalaning. 8.
2
2
1
1
3
3
2n−1 x 2n−1 Download 1.42 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling