M. H. Shermatov, O. I. Egamberdiyev funksional analiz va integral tenglamalar
Download 1.42 Mb. Pdf ko'rish
|
funksional analiz va integral tenglamalar
k ≤ k A k n . U holda (32.7) qatorning
= I + n X
A k qismiy yig`indilari ketma-ketligi Koshi shartini qanoatlantiradi, ya'ni k S n+p − S n k = ° ° A n+1 + A n+1 + · · · + A n+p ° ° ≤ ≤ q n+1 + q n+2 + · · · + q n+p → 0, n → ∞. (32.7) qatorning qismiy yig`indilari ketma-ketligi S n − fundamental ekan, L(X) := L(X, X) to`la bo`lgani (31.1-teoremaga qarang) uchun S n → S ∈ L(X). Shunday qilib, I + ∞ X
A k = S. Bundan tashqari
(I − A) = = lim
¡
2 + · · · + A n − A − A 2
n+1 ¢ = = lim n→∞ ¡
n+1 ¢ = I. Xuddi shunday ko`rsatish mumkinki, (I −A)S = I . Demak, S operator I −A operator uchun teskari operator ekan. S operatorning normasi k S k ≤ ∞ X
k A n k ≤ ∞ X
q n = 1 1 − q . 344
Demak, S = (I − A) −1 operator chegaralangan va uning normasi k S k = ° °(I − A) −1 ° ° ≤ 1 1 − q tengsizlikni qanoatlantiradi. ∆ 32.1-natija. X− Banax fazosi va A ∈ L(X) bo`lib, k A k ≤ q < 1 bo`lsa, u holda I + A perator uchun chegaralangan teskari operator mavjud. Natijaning isboti 32.5-teoremadan kelib chiqadi va (I + A)
= I − A + A 2
+ · · · tenglik o`rinli. 32.2-lemma. Agar A, B ∈ L(X) bo`lib, A −1 , B −1 ∈ L(X) bo`lsa, u holda AB operatorga chegaralangan teskari operator mavjud va (AB)
=
−1 A −1 tenglik o`rinli. Lemmaning isboti A B B
= I, B −1 A −1 AB = I tengliklardan hamda 32.2-tasdiqdan kelib chiqadi. 32.6-teorema. A ∈ L(X) operatorga chegaralangan teskari operator mavjud bo`lsin. Agar A
: X → X operatorning normasi
1
−1 k tengsizlikni qanoatlantirsa, u holda B = A − A 0 operatorga chegaralangan teskari operator mavjud. Isbot. B operatorni quyidagicha yozib olamiz: A − A 0 = A(I − A −1 A 0 ) . Endi A −1 A 0 operatorning normasini baholaymiz: ° ° A −1 A 0 ° ° ≤ ° ° A −1 ° ° · k A 0 k < 1. 32.5-teoremaga ko`ra, I − A −1 A 0 operatorga chegaralangan teskari operator mavjud. U holda 32.2-lemmaga ko`ra, A(I − A
) operator ham teskari- lanuvchan bo`ladi, hamda B −1 = ¡ I − A −1 A 0 ¢
A −1 , ° ° B −1 ° ° ≤ ° ° ° ¡ I − A −1 A 0 ¢
° °
° ° A −1 ° ° 345 munosabatlar o`rinli. ∆ 32.8-misol. Parametr λ ∈ R ning qanday qiymatlarida (I − λA)f (x) = f (x) − λ Z
−π cos x sin y f (y) dy, f ∈ L 2 [−π, π] operatorga 32.5-teoremani va uning 32.1-natijasini qo`llash mumkin? Yechish. A ∈ L(L 2 [−π, π]) ekanligini tekshiramiz. Shu maqsadda ixtiy- oriy f, g ∈ L 2 [−π, π] elementlarni va ixtiyoriy α, β ∈ C sonlarni olamiz va A operatorning αf + βg elementga ta'sirini qaraymiz: (A (αf + βg)) (x) = Z
−π cos x sin y (αf + βg)(y)dy = = α Z
−π cos x sin y f (y) dy + β Z
cos x sin y g(y) d(y) = = α(Af )(x) + β(Ag)(x). Biz bu yerda integralning additivlik va bir jinslilik xossalaridan foydalandik. Endi A operatorning chegaralangan ekanligini ko`rsatamiz. Buning uchun
norma kvadratini baholaymiz: kAf k 2 = Z π −π ¯ ¯ ¯ ¯ Z π −π cos x sin y f (y) dy ¯ ¯
¯ 2
= Z
−π cos
2 x dx · ¯ ¯ ¯ ¯ Z π −π sin y f (y) dy ¯ ¯
¯ 2
(32.8) Endi Koshi-Bunyakovskiy − |(f, g)| ≤ k fk · kg k tengsizligidan hamda cos 2
1 2 (1 + cos 2x), sin 2 x = 1 2 (1 − cos 2x) ayniyatlardan va cos 2x ning 1 ga ortogonalligidan foydalansak, (32.8) dan kAf k 2
2
2 (32.9) tengsizlik kelib chiqadi. (32.9) dan kAf k ≤ π kf k ⇐⇒ k Ak ≤ π (32.10) 346
tengsizlikka ega bo`lamiz. Ikkinchi tomondan f 0 (x) = sin x desak, u holda (Af 0 )(x) = π cos x va kf 0
√ π, kAf 0
0
bo`ladi. Ma'lumki, kA k ≥ kAf 0
kf 0
= π va (32.10) dan foydalansak, k A k = π tenglikka ega bo`lamiz. Bu yerdan barcha λ ∈ µ
1
1
¶ lar uchun k λ A k < 1 tengsizlikning bajarilishi kelib chiqadi. Demak, 32.5-teorema va uning natijasiga ko`ra, barcha λ ∈ µ
1
1
¶ larda I − λ A operatorga teskari operator mavjud va chegaralan- gan. 32.5-teorema shartlarining bajarilishi I −λ A operatorga teskari operator mavjud va chegaralangan bo`lishini ta'minlaydi. Lekin λ /∈ µ
1
, 1
¶ ekan-
ligidan I −λ A operatorga chegaralangan teskari operator mavjud emas degan xulosa kelib chiqmaydi. ∆ Navbatdagi misolimiz bu krimizni tasdiqlaydi. 32.9. Parametr λ ning λ ∈ µ
1
1
¶ qiymatlarida (I − λ A) f (x) = f (x) − λ Z
−π cos x sin y f (y) dy, f ∈ L 2 [−π, π] operatorga 32.5-teoremani qo`llab, unga teskari operatorni toping. Yechish. 32.8-misolda λ ∈ µ
1
, 1
¶ qiymatlar uchun I − λ A opera- torga teskari operator mavjudligi ko`rsatilgan edi. Bu misolga 32.5-teoremani qo`llashimiz uchun A operatorning darajalarini hisoblashimiz kerak. Dastlab A operator kvadratini hisoblaymiz: ¡
2
¢ (x) = A µZ π −π cos x sin y f (y) dy ¶ =
Z π −π cos x sin t µZ
cos t sin y f (y) dy ¶
(32.11) (32.11) tenglikda t bo`yicha integralni hisoblash mumkin. Agar biz Z
−π cos t sin t dt = 0 347
tenglikni hisobga olsak, A 2 = 0 ga ega bo`lamiz. Bu tenglikdan barcha n ≥ 2 larda A n = 0
ekanligi kelib chiqadi. Natijada biz, S = I + λ A = (I − λ A) −1 ga ega bo`lamiz. Haqiqatan ham, (I − λ A) (I + λ A) = I + λ A − λ A − λ 2
2 = I va (I + λ A) (I − λ A) = I − λ A + λ A − λ 2
2 = I tengliklar o`rinli. Isbot jarayonidan ma'lum bo`ldiki, barcha λ ∈ R larda I − λ A operatorga teskari operator mavjud va chegaralangan bo`ladi. 32.10. Parametr λ ∈ R ning qanday qiymatlarida (Bf ) (x) = ¡ 1 + x 2 ¢
Z 1
x y f (y) dy, f ∈ L 2 [−1, 1] (32.12) operatorga 32.6-teoremani qo`llash mumkin? Yechish. B operatorni A−λ A
ko`rinishda yozib olamiz. A ∈ L (L 2 [−1, 1]) operator sifatida (32.7-misolga qarang) (Af ) (x) = ¡
2 + 1 ¢ f (x) , f ∈ L 2 [−1, 1] ni, A 0 ∈ L (L 2 [−1, 1]) operator sifatida esa (A 0 f ) (x) = Z 1 −1 x y f (y) dy, f ∈ L 2 [−1, 1] ni olamiz. 32.7-misolda A operatorning teskarisi mavjud va ° ° A −1 ° ° = 1 ekan- ligi ko`rsatilgan edi. 32.6-teoremani (32.12) tenglik bilan aniqlangan B = A − λ A 0 operatorga qo`llashimiz uchun k λ A 0 k < 1
−1 k = 1
(32.13) tengsizlik o`rinli bo`ladigan λ ning barcha qiymatlarini topishimiz kerak. Shu maqsadda A
operatorning normasini topamiz. Buning uchun k A 0 f k norma
kvadratini baholaymiz: k A 0 f k 2 = Z 1
¯ ¯
¯ Z 1 −1 x y f (y) dy ¯ ¯ ¯ ¯ 2 dx = 348
= Z 1 −1 x 2
¯ ¯
¯ Z 1 −1 y f (y) dy ¯ ¯ ¯ ¯ 2 ≤ µ 2 3 ¶ 2 k f k 2
(32.14) Biz bu yerda Koshi-Bunyakovskiy tengsizligidan hamda Z 1
x 2
2 3
k A 0 k ≤ 2 3 (32.15) tengsizlik kelib chiqadi. Ikkinchi tomondan f 0 (x) = x desak, u holda (A 0 f 0 ) (x) = 2 3
2 3
0 (x) va
0
2 3
0 k , k f 0
2 3
k A 0 k ≥ k A 0 f 0
k f 0
= 2
. (32.16) (32.15) va (32.16) lardan k A
2 3 tenglikka ega bo`lamiz. Bu yerdan bar- cha λ ∈ µ
3 2 , 3 2 ¶ lar uchun (32.13) ning, ya'ni k λ A 0 k < 1 tengsizlikning bajarilishi kelib chiqadi. 32.6-teoremaga ko`ra, barcha λ ∈ µ
3 2
3 2 ¶ larda B operatorga teskari operator mavjud va chegaralangan. 32.8-misoldagidek, λ / ∈ µ
3 2
3 2 ¶ ekanligidan B operatorga chegaralangan teskari operator mavjud emas degan xulosa kelib chiqmaydi. ∆ 32.11. Quyidagi operatorning teskarilanuvchan emasligini ko`rsating A : C [0, 1] → C [0, 1] , (Af ) (x) = f (0) x + f (1) x 2
(32.17) Yechish. Ma'lumki, chiziqli operator teskarilanuvchan bo`lishi uchun Af = 0 tenglama faqat f(x) ≡ 0 yechimga ega bo`lishi zarur va yetarli. (32.17) for- mula bilan berilgan A operator uchun f 0 (x) = x ( 1 − x) funksiyani olsak, f 0 (0) = f 0 (1) = 0
bo`lgani uchun (Af 0 ) (x) = f 0 (0) x + f 0 (1) x 2 ≡ 0. 349
Demak, Af = 0 tenglama nolmas f 0 yechimga ega, 32.3-teoremaga ko`ra, A operator teskarilanuvchan emas. ∆ Mustaqil ishlash uchun savol va topshiriqlar 1. Teskarilanuvchan operator ta'rini keltiring. 2. Chiziqli operatorga teskari operator har doim chiziqli bo`ladimi? 3. Chiziqli chegaralangan operatorga teskari operator mavjud bo`lsa, u chi- ziqli chegaralangan bo`ladimi? Misollarda tushuntiring. 32.5, 32.6-misol- larga qarang. 4.
chiziqli operatorning yadrosi KerA nolmas elementni saqlasa, u holda A ga teskari operator mavjud bo`lishi mumkinmi? 5. 32.10-misoldagi B operatorga teskari operatorni toping. 6. 32.5-misolda keltirilgan B operatorga teskari operatorni toping. B −1 operatorning aniqlanish sohasini toping. D(B −1 ) = C [0, 1] tenglik to`g`- rimi? Agar bu tenglik to`g`ri bo`lmasa, D(B −1 ) to`plam C [0, 1] fazoning hamma yerida zichmi? 7. Ko`paytirish operatori A : ` 2 → ` 2
n = a n x n ning teskarilanuv- chan bo`lishining zarur va yetarli shartini toping. 8. Ko`paytirish operatori A : ` 2 → ` 2
n = a n x n ga chegaralangan teskari operator mavjud bo`lishining zarur va yetarli shartini toping. 9. Ko`paytirish operatori A : ` 2 → ` 2
n = n −1 x n ga teskari opera- torni toping. U chegaralangan operator bo`ladimi? 10.
Ko`paytirish operatori A : L 2 [−1, 1] → L 2 [−1, 1] , (A f ) (x) = [x] f (x) ga teskari operator mavjudmi? Bu operatorning yadrosini to- 350
ping. dim KerA = ∞ tenglik to`g`rimi? Bu yerda [x] deb x sonining butun qismi belgilangan. 33- § . Qo`shma operatorlar Bu paragrafda biz Banax va Hilbert fazolarida aniqlangan operatorlarga qo`shma operatorlarni qaraymiz va ularning ayrim xossalarini o`rganamiz. 33.1. Banax fazosida qo`shma operatorlar X chiziqli normalangan fazoni Y chiziqli normalangan fazoga akslantiruv- chi chiziqli uzluksiz A operator berilgan bo`lsin, ya'ni
Bizga ixtiyoriy g : Y → C chiziqli chegaralangan funksional berilgan bo`lsin. Bu funksionalning y = Ax elementga ta'sirini qaraymiz g(y) =
Osongina ko`rsatish mumkinki, g(Ax) funksional X da aniqlangan biror chiziqli f funksionalni aniqlaydi. Shunday qilib,
(33.1) Endi (33.1) tenglik bilan aniqlangan f funksionalning chiziqli ekanligini ko`r- satamiz:
f (α 1
1 + α 2 x 2 ) = g(A(α 1 x 1 + α 2 x 2 )) = g(α 1 Ax 1 + α 2 Ax 2 ) = = α 1
1 ) + α 2 g(Ax 2 ) = α 1 f (x 1 ) + α Download 1.42 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling