M. H. Shermatov, O. I. Egamberdiyev funksional analiz va integral tenglamalar
Download 1.42 Mb. Pdf ko'rish
|
funksional analiz va integral tenglamalar
π −π f (y)dy = 0 (37.21) shartning bajarilishi zarur va yetarli. Agar biz (37.14) belgilashdan foydalansak, (37.20) tenglamani quyidagicha yozishimiz mumkin: u(x) = f (x) + 1 2π α + 1 2π β cos x. (37.22) (37.22) ni (37.14) ga qo`yib, (37.16) va (37.21) tengliklardan foydalansak, α va β larga nisbatan quyidagi tenglamalar sistemasini olamiz:
α = α, β = 2 R
−π cos y f (y)dy. Bu yerdan ko`rinib turibdiki, α sifatida ixtiyoriy sonni olish mumkin. Bu qiymatlarni (37.22) ga qo`yib, (37.20) tenglamaning umumiy yechimini hosil qilamiz:
1
Z
cos x cos y f (y)dy + C. Bu yerda C− ixtiyoriy o`zgarmas son. Mustaqil ishlash uchun savol va topshiriqlar 1.
2 [−π, π] Hilbert fazosida (Au)(x) = 1
Z
−π cos(x − y)u(y)dy integral operator normasini 37.2-teoremadan foydalanib baholang. 405
2. 37.3-teoremadan foydalanib, L 2 [−π, π] fazoda (Au)(x) = Z
(cos x sin y + i sin x cos y )u(y)dy integral operatorga qo`shma operatorni toping. 3.
2 [−π, π] Hilbert fazosida quyidagi integral tenglamani yeching: u(x) = sin x + Z
−π cos x sin yu(y)dy. 4. Parametr λ ∈ R ning qanday qiymatlarida u(x) = f (x) + λ Z
−π (2 + cos x cos y )u(y)dy integral tenglama ixtiyoriy f ∈ L 2 [−π, π] da yagona yechimga ega bo`ladi?
5. L 2 [−π, π] Hilbert fazosida u(x) = f (x) + 1
Z
cos x cos yu(y)dy integral tenglama berilgan. Tenglama yechimga ega bo`ladigan f lar to`p- lamini tavsiang. Bu to`plam qism fazo tashkil qiladimi? Agar u qism fazo tashkil qilsa, uning o`lchamini toping. 38- §. Fredholm teoremalari Bu yerda ham yuqorida ko`rilgan
(38.1) tenglamani o`rganishni davom ettiramiz. Navbatdagi mulohazalarda T ope- ratorning integral ko`rinishi emas, balki faqat uning kompaktligi muhim rol o`ynaydi. Shuning uchun H Hilbert fazosida birorta T kompakt operatorni 406
olib, (38.1) ko`rinishdagi tenglamani o`rganamiz. Buning uchun A = I − T operatorni kiritgan holda (38.1) tenglamani Aφ = f (38.2) ko`rinishda yozamiz. (38.2) tenglama bilan bir qatorda bir jinsli bo`lgan
= θ (38.3) tenglamani va bularga qo`shma bo`lgan A ∗ ψ = g (38.2 ∗ )
∗ ψ o = θ (38.3
) tenglamalarni qaraymiz. Bu yerda A ∗ operator A operatorga qo`shma, ya'ni A ∗ = (I − T ) ∗ = I − T ∗ . Quyida isbotlanadigan teoremalar Fredholm teoremalari deb nomlanib, shu to`rt tenglamaning yechimlari orasidagi bog`lanishlarni ifodalaydi. 38.1-teorema. (38.2) tenglama yechimga ega bo`lishi uchun f vektor (38. 3
) tenglamaning har bir yechimiga ortogonal bo`lishi zarur va yetarli. Isbot. KerA va ImA lar A operatorning mos ravishda yadrosi va qiy- matlari sohasi, ya'ni KerA = {x ∈ H : Ax = θ}, ImA = {y = Ax : x ∈ H} = A(H) ekanligini eslatamiz. Ma'lumki, A uzluksiz bo`lgani uchun KerA to`plam H ning yopiq qism fazosi bo`ladi. ImA ham H ning yopiq qism fazosi ekanligini isbotlaymiz. {y n } ⊂ ImA ketma-ketlik biror y ∈ H elementga yaqinlashuv- chi bo`lsin deb faraz qilaylik. Demak,
= Ax n = x n − T x n → y (38.4) 407
shartni qanoatlantiruvchi {x n } ketma-ketlik mavjud. x n vektorlarni KerA fazoga ortogonal deb hisoblash mumkin, aks holda x
ning o`rniga x 0 n =
n − prx n vektorlarni olish mumkin; bu yerda prx n element x n vektorning KerA qism fazoga proyeksiyasi. Bundan tashqari, {x n } ketma-ketlik chega- ralangandir. Aks holda kx
deb hisoblash mumkin, demak, (38.4) ga asosan
µ
n kx n k ¶ = y n kx n k → θ (38.5) munosabat o`rinli. Ikkinchi tomondan {x n kx n k −1 } ketma-ketlik birlik sharga tegishli bo`lgani va T kompakt operator ekanligi tufayli biror {x
qismiy ketma-ketlik uchun T ³
n k kx n k k −1 ´ ketma-ketlik biror z elementga yaqinlashuvchi bo`ladi. Bun- dan (38.5) ga asosan n
n k k −1 · x n k o ketma-ketlik ham shu z elementga yaqinlashuvchi bo`ladi. Ravshanki, kzk = 1, (chunki ° ° °kx n k −1 · x n ° ° ° = 1 ),
= lim
³
n k k −1 x n k ´ = lim k→∞ A ³
n k k −1 x n k ´ = θ, ya'ni z ∈ KerA. Ammo har bir x n element KerA ga ortogonal edi, demak, z⊥KerA . Bu ikki munosabatdan z = θ kelib chiqadi. Bu k z k = 1 tenglikka zid. Bu ziddiyat {x
ketma-ketlikning chegaralangan ekanligini ko`rsatadi. T operator kompakt bo`lgani uchun {T x n } ketma-ketlikdan yaqinlashuvchi bo`lgan {T x
qismiy ketma-ketlik ajratish mumkin. (38.4) ga asosan {x n i } ketma-ketlik ham yaqinlashuvchi bo`ladi. Bu limitni x bilan belgilasak, u holda
= lim
i→∞ Ax n i = A( lim i→∞ x n i ) = Ax. Bu yerdan y ∈ ImA ekanligi kelib chiqadi. Demak, ImA yopiqdir. 36.3- teoremaga asosan, T ∗ operator ham T bilan bir qatorda kompakt bo`lgani sababli, ImA
ham H ning yopiq qism fazosi bo`ladi. 408
Endi biz quyidagi munosabatlarni isbotlaymiz: KerA ⊕ ImA ∗ = H, (38.6)
(38.7) Ravshanki, KerA va ImA
o`zaro ortogonal qism fazolardir. Haqiqatan, iõtiyoriy h ∈ KerA va x ∈ H uchun (h, A ∗ x) = (Ah, x) = (θ, x) = 0. Ma'lumki, ImA ∗ ga ortogonal har qanday qism fazo (ImA ∗ )
ning qismidir. Shunday ekan, KerA ⊂ (ImA ∗ )
. Agar biz (ImA ∗ )
⊂ KerA ekanligini ko`rsatsak, (38.6) tenglik isbot bo`lgan bo`ladi. Faraz qilaylik, z vektor ImA
ga ortogonal bo`lgan ixtiyoriy element bo`lsin, u holda barcha x ∈ H uchun (Az, x) = (z, A
Demak, Az = 0, ya'ni z ∈ KerA. Bundan (ImA ∗ )
⊂ KerA ekanligi
kelib chiqadi. Xuddi shunday, KerA ∗ = (ImA) ⊥ tenglikni ko`rsatib, (38.7) tenglikning isbotiga ega bo`lamiz. (38.7) tenglikdan 38.1-teorema bevosita kelib chiqadi, ya'ni f ∈ ImA bo`lishi uchun f⊥KerA ∗ bo`lishi yetarli va zarurdir. ∆ Har bir k natural son uchun H k orqali ImA k fazoni belgilaymiz, õususan H 1 = Im A. H k ning tuzilishidan ravshanki, A(H k ) = H k+1 va
1
2
38.1-teoremani isbotlash davomida ko`rsatilganidek, har bir H
yopiqdir. 38.1-lemma. Shunday j 0 natural son mavjudki, barcha k ≥ j 0 uchun
H k+1 = H k tenglik o`rinli. Isbot. Teskaridan faraz qilaylik, hamma H
fazolar har õil bo`lsin. Bu holda shunday {x
ortonormal sistema mavjudki, x k ∈ H k va x k ⊥H k+1 . 409
Demak, iõtiyoriy l, k (l > k) sonlar uchun T x l − T x k = −x k + (x l + Ax k − Ax l ). Bu yerda x
+ Ax k − Ax l ∈ H k+1 bo`lgani uchun kT x l − T x k k 2 = k x k k 2 + k x l + Ax k − Ax l k 2
ya'ni {T x
ketma-ketlikdan yaqinlashuvchi qismiy ketma-ketlik ajratish mumkin emas. Bu esa T operatorning kompaktligiga zid. ∆ 38.2-teorema (Fredholm alternativasi). Yo (38.2) tenglama iõtiyoriy f ∈ H uchun yagona yechimga ega, yo (38.3) tenglamaning noldan farqli yechimi mavjud. Isbot. Agar KerA = {θ} bo`lsa (ya'ni (38.3) tenglama noldan farqli yechimga ega bo`lmasa), u holda A o`zaro bir qiymatli akslantirishdir. Shuning uchun, agar H 1 = ImA 6= H deb faraz qilsak, u holda H 2
1
munosabatlar iõtiyoriy k uchun o`rinlidir. Bu esa 38.1-lemmaga zid. De- mak, ImA = H, ya'ni (38.2) tenglama iõtiyoriy f uchun yagona yechimga ega.
Agar (38.2) tenglama iõtiyoriy f uchun yagona yechimga ega bo`lsa, u hol- da Im A = H va (38.7) munosabatga asosan KerA ∗ = {θ}. Bu tenglikdan yuqoridagidek Im A ∗ = H munosabat kelib chiqadi. Endi (38.6) munosabat- dan foydalansak, KerA = {θ}, ya'ni (38.3) tenglama faqat nol yechimga ega ekanligi kelib chiqadi. ∆ 38.3-teorema. (38.3) va (38.3 ∗ ) tenglamalarning chiziqli erkli bo`lgan yechimlari soni chekli va o`zaro tengdir. Boshqacha qilib aytganda, dim KerA = dim KerA ∗ < ∞. Isbot. KerA fazoning o`lchami cheksiz deb faraz qilaylik. Bu holda KerA da cheksiz elementli {x
ortonormal sistema mavjud. x n ∈ KerA, ya'ni
410 Ax n = x n − T x n = θ bo`lgani sababli, x
= T x n . Demak,
kT x n − T x m k = kx n − x m k = √ 2, n 6= m. Bu yerdan kelib chiqadiki, {T x
ketma-ketlikdan yaqinlashuvchi qismiy ket- ma-ketlik ajratish mumkin emas. Bu esa T ning kompaktligiga zid. Shunday qilib, dim KerA < ∞ ekan. Xuddi shunday dim KerA ∗ < ∞ ekanligi isbot- lanadi. Faraz qilaylik, dim KerA = µ, dim KerA
= ν bo`lib, µ < ν bo`lsin. Endi KerA va KerA
fazolardan mos ravishda {φ 1
2
1
2
ortonormal basizlarni tanlab olamiz va Sx = Ax + µ X
(x, φ
)ψ j operatorni qaraymiz. S operator A operatorga chekli o`lchamli operatorni qo`shish natijasida hosil bo`lganligi sababli, S operator uchun ham yuqorida
uchun isbotlangan barcha tasdiqlar o`rinli. Bu operator uchun Sx = θ tenglama faqat nol yechimga ega. Haqiqatan ham,
X
(x, φ
)ψ j = θ (38.8) bo`lsin, u holda (38.7) munosabatga asosan Ax⊥ µ P
(x, φ
)ψ j . Bu yerdan va (38.8) tenglikdan
X
(x, φ
)ψ j = θ (38.9) ga ega bo`lamiz. {ψ 1
2
ν } sistemaning ortogonalligidan (chiziqli erkliligi- dan) hamda (38.9) dan barcha j ∈ {1, 2, . . . , µ} larda (x, φ j ) = 0
411 tengliklarni olamiz. Shunday qilib, bir tomondan x ∈ KerA, ya'ni x vektor {φ 1
2
vektorlarning chiziqli kombinatsiyasidir, ikkinchi tomondan, x bu vektorlarga ortogonal. Bundan x = θ. Demak, KerS = {θ}. 38.2- teoremani S operatorga qo`llagan holda f = ψ
deb olsak, Ay + µ X
(y, φ
)ψ j = ψ µ+1 tenglama biror y yechimga ega bo`ladi. Bu tenglikning ikkala qismini ψ µ+1 vektorga skalyar ko`paytirsak, 0 = 1 ziddiyat hosil bo`ladi (chunki ImA⊥KerA ∗ va Ay ∈ ImA, ψ µ+1 ∈ KerA ∗ ). Demak, µ < ν farazimiz ziddiyatga olib keldi, ya'ni µ ≥ ν ekan. Xuddi shunday, A operator o`rniga A
operator
olinsa, µ ≤ ν tengsizlik isbotlanadi. Demak, µ = ν. ∆ Yuqoridagi teoremalarda biz T −I operatorga teskari operatorning mavjud- lik shartlarini ko`rdik. Ravshanki, 38.1-38.3-teoremalar T − λI (λ 6= 0) ope- ratorlar uchun ham o`rinlidir. Fredholm teoremalaridan quyidagi natija kelib chiqadi. 38.1-natija. Kompakt operatorning spektridan olingan iõtiyoriy noldan farqli son bu operator uchun chekli karrali õos qiymatdir. Isbot. Faraz qilaylik, nolmas λ ∈ σ(T ) bo`lsin. U holda 38.2-teoremani T −λI operator uchun qo`llab (T −λI) f = 0 tenglama noldan farqli yechimga ega ekanligiga kelamiz. Bu yerdan λ 6= 0 soni T operatorning xos qiymati ekanligi kelib chiqadi. 38.3-teoremaga ko`ra dim Ker (T − λI) = n < ∞ . Bu esa λ soni T operatorning n − karrali xos qiymati ekanligini bildiradi. ∆ Misol sifatida ajralgan yadroli integral tenglamalarni qaraymiz. φ(s) = Z
a K(s, t)φ(t)dt + f (s). (38.10) Fredholm integral tenglamasining yadrosi
X
P i (s)Q i (t) (38.11) 412
ko`rinishga ega bo`lsa, u holda K(s, t) ajralgan yadro deyiladi. Bu yerda P i , Q i funksiyalar L 2 [a, b] fazodan olingan. Ravshanki, P 1
2
funksi-
yalarni chiziqli erkli deb hisoblash mumkin, aks holda K(s, t) yadroni chiziqli erkli bo`lgan P 1
2
i (i < n) lar orqali ifodalash mumkin. (38.11) teng- likdan foydalanib, (38.10) tenglamani quyidagi ko`rinishga keltiramiz: Download 1.42 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling