M. H. Shermatov, O. I. Egamberdiyev funksional analiz va integral tenglamalar
Download 1.42 Mb. Pdf ko'rish
|
funksional analiz va integral tenglamalar
1
2 ) , h 1 ∈ H 1
2
2 juftliklardan iborat. H = H 1 ⊕ H 2 fa- zoda qo`shish, songa ko`paytirish va skalyar ko`paytma amallari quyidagicha aniqlanadi: (h 1
2 ) + (h 0 1
0 2 ) = (h 1 + h 0 1
2 + h 0 2 ) , h 1 , h 0 1
1
2
0 2
2
1
2 ) = (αh 1 , αh 2 ), h 1 ∈ H 1
2
2
((h 1
2 ) , (h 0 1
0 2 )) = (h 1 , h 0 1 ) H 1 + (h 2 , h 0 2 ) H 2
1
1
1
2
0 2
2
Chekli sondagi H 1
2
n Hilbert fazolarining to`g`ri yig`indisi ham xuddi shunday aniqlanadi. Sanoqli sondagi H 1
2
n , . . . Hilbert fazolarining to`g`ri yig`indisi H = ∞ X
⊕H n quyidagicha aniqlanadi H = (
1
2
n , . . .) , h n ∈ H n , ∞ X
k h n k 2
)
fazoda skalyar ko`paytma quyidagicha kiritiladi (h, g) =
X
(h
) , h = (h 1
1
n , . . .) , h n , g n ∈ H n . 28.8. 28.6-misolda keltirilgan L − 2 [−1, 1] (toq funksiyalar to`plami) qism fazoning ortogonal to`ldiruvchisini toping. Yechish. L + 2 [−1, 1] = {f ∈ L 2 [−1, 1] : f (−t) = f (t)} juft funksiyalar- dan iborat to`plam L 2 [ − 1, 1] fazoning qism fazosi bo`ladi va ular o`zaro ortogonal, ya'ni L − 2 [−1, 1]⊥L + 2 [−1, 1] . Haqiqatan ham, ¡
− , f + ¢ = Z 1 −1 f − (t) · f + (t) dt = 0, ∀f − ∈ L − 2 [−1, 1], ∀f + ∈ L + 2 [−1, 1]. 285
Bu yerdan ¡
− 2 [−1, 1] ¢ ⊥ ⊃ L + 2 [−1, 1] va ¡ L − 2 [−1, 1] ¢ ⊥ ⊂ L + 2 [−1, 1] munosa-
batlar kelib chiqadi. Bulardan esa ¡
− 2 [−1, 1] ¢ ⊥ = L + 2
tenglikni olamiz. 28.1. Kompleks Evklid fazolari Haqiqiy Evklid fazolari bilan bir qatorda kompleks Evklid fazolari ham qa- raladi (ya'ni skalyar ko`paytma kiritilgan kompleks chiziqli fazo). Lekin haqi- qiy Evklid fazolaridagi skalyar ko`paytmaning 1-4 aksiomalari kompleks Evk- lid fazolari uchun bir vaqtda bajarilmaydi. Haqiqiy Evklid fazolarida skalyar ko`paytmaning 1-4 aksiomalari quyidagicha edi: 1) (x, x) ≥ 0, ∀x ∈ E; (x, x) = 0 ⇐⇒ x = θ, 2) (x, y) = (y, x), ∀x, y ∈ E, 3) (λx, y) = λ(x, y), ∀λ ∈ R , ∀x, y ∈ E, 4) (x 1 + x 2 , y) = (x 1
2
1
2
Biz 2 va 3 dan quyidagiga ega bo`lamiz (λ x, λ x) = λ (x, λ x) = λ (λ x, x) = λ 2 (x, x) . Agar λ kompleks son bo`lsa, u holda λ = i bo`lganda, (ix, ix) = −(x, x) , ya'ni x va ix vektorlarning skalyar ko`paytmasi bir vaqtda musbat bo`la ol- maydi, bu esa 1-shartga zid, ya'ni kompleks chiziqli fazolar holida 1, 2 va 3-shartlar bir vaqtda bajarilishi mumkin emas. Demak, kompleks chiziqli fa- zolarda skalyar ko`paytmaning shartlarini biroz o`zgartirish kerak. Kompleks chiziqli fazoda skalyar ko`paytmaning shartlarini keltiramiz: 1) (x, x) ≥ 0, ∀x ∈ E; (x, x) = 0 ⇐⇒ x = θ, 2) (x, y) = (y, x), ∀x, y ∈ E , 3) (λx, y) = λ(x, y), ∀λ ∈ C , ∀x, y ∈ E, 4) (x 1 + x 2 , y) = (x 1
2
1
2
2 va 3 dan ( x, λ y) = λ (x, y) kelib chiqadi. Haqiqatan ham, ( x, λ y) = (λ y, x) = λ (y, x) = λ (y, x) = λ (x, y) . 286
28.9-misol. E = C n − kompleks chiziqli fazo. Bu fazoda skalyar ko`paytma quyidagicha kiritiladi: (x, y) = n X
x k y k . 28.10. ` 2 =
x = (x 1
n , . . .) , x n ∈ C : ∞ P
|x n | 2
¾ kompleks
chiziqli fazo. Bu fazoda skalyar ko`paytma quyidagicha kiritiladi: (x, y) = ∞ X
x k y k . 28.11. E = C 2 [a, b] − [a, b] kesmada aniqlangan kompleks qiymatli uzluk- siz funksiyalar fazosi. Bu fazoda skalyar ko`paytma quyidagicha kiritiladi: (f, g) = Z
a f (t) g (t) dt. (28.3) 28.12. E = L 2 [a, b]− [a, b] kesmada aniqlangan kompleks qiymatli va kvadrati bilan integrallanuvchi ekvivalent funksiyalar sin. Bu fazoda ham f va g elementlarning skalyar ko`paytmasi (28.3) tenglik bilan aniqlanadi. Kompleks Evklid fazolarida ham elementning normasi xuddi haqiqiy Evklid fazolari holidagidek
p (f, f ) yoki k x k = p (x, x) formula bilan aniqlanadi. Kompleks Evklid fazolarida ikki vektor orasidagi burchak tushunchasi kiri- tilmaydi, lekin vektorlarning ortogonallik tushunchasi saqlanib qoladi. Ya'ni, agar (x, y) = 0 bo`lsa, u holda x va y vektorlar o`zaro ortogonal deyiladi. 28.5-ta'rif. Agar (φ n , φ m ) =
1, agar n = m 0, agar n 6= m . bo`lsa, nolmas {φ n } ⊂ E sistema ortogonal normalangan sistema deyiladi. 287
Xuddi haqiqiy Evklid fazolaridagi kabi, c n = (f, φ n ) , n ∈ N sonlar f ∈ E vektorning {φ n } ortonormal sistemadagi Furye koetsiyentlari deyiladi. ∞ X
c n φ n qator f vektorning {φ n } sistemadagi Furye qatori deyiladi. Bu yerda ham Bessel tengsizligi o`rinli:
X
|c n | 2
2
Kompleks Evklid fazolari holida ham Koshi-Bunyakovskiy tengsizligi o`z ku- chini saqlaydi:
28.6-ta'rif. Cheksiz o`lchamli to`la kompleks Evklid fazosi kompleks Hilbert fazosi deyiladi. Kompleks Hilbert fazolari uchun ham izomorzm haqidagi teorema o`rinli. 28.4-teorema. Barcha separabel kompleks Hilbert fazolari o`zaro izomorfdir. 28.13. ` 2 va L 2 [a, b] lar separabel kompleks Hilbert fazolariga misol bo`ladi. 28.14. L 2 [−π, π] separabel kompleks Hilbert fazosida ϕ n (t) = e int √ 2π , n ∈ Z sistema to`la ortonormal sistema bo`ladi. Mustaqil isbotlang. Mustaqil ishlash uchun savol va topshiriqlar 1. Hilbert fazolariga misollar keltiring. ` 2 fazo Hilbert fazosi bo`ladimi? 2. Separabel bo`lmagan Evklid fazosiga misol keltiring. 3. m− chegaralangan ketma-ketliklar fazosida (x, y) =
X
1 2
x n y n funksional skalyar ko`paytma shartlarini qanoatlantiradimi? m separabel Evklid fazosi bo`ladimi? 288
4. ` 2 fazoni ikkita ortogonal qism fazolarning to`g`ri yig`indisi shaklida yoz- ing. 5.
2 [−1, 1] Hilbert fazosida L + 2 [−1, 1] = {f ∈ L 2 [−1, 1] : f ( − t) = f (t)} juft funksiyalar to`plami qism fazo bo`lishini ko`rsating. Uning ortogonal to`ldiruvchisini toping. 6. 28.7-misolda keltirilgan L − 0 [−1, 1] qism fazoning ortogonal to`ldiruvchisini toping.
7. Hilbert fazolarining to`g`ri yig`indisida skalyar ko`paytma qanday kiriti- ladi? 8.
2 va L 2 [−1, 1] Hilbert fazolarining to`g`ri yig`indisida skalyar ko`paytma qanday kiritiladi? 9. Quyidagi ((x, f) , (y, g)) = ∞ P
x n y n + 1 R −1 f (x) g (x) dx, x, y ∈ ` 2
f, g ∈ L 2 [−1, 1] funksional ` 2
2 [−1, 1] Hilbert fazosida skalyar ko`paytma bo`ladimi? 289
VIII bob. Chiziqli operatorlar Bu bob 6 paragrafdan (29-34- lardan) iborat bo`lib, unda chiziqli opera- torlar va chiziqli funksionallarning asosiy xossalari o`rganiladi. 29- chiziqli uzluksiz operatorlar xossalariga bag`ishlangan bo`lib, unda chiziqli operator- larning asosiy xossalari isbotlangan. Chiziqli operatorlarning aniqlanish sohasi, qiymatlar sohasi va yadrolari ta'rianib, misollarda tushuntirilgan. Chiziq- li operatorlar uchun uzluksizlik va chegaralanganlik ekvivalent tushunchalar ekanligi isbotlangan. X chiziqli normalangan fazoni Y chiziqli normalangan fazoga akslantiruvchi chiziqli uzluksiz operatorlar to`plami − L(X, Y ) chi- ziqli normalangan fazo bo`lishi ko`rsatilgan. 30- da normalangan fazolarda chiziqli uzluksiz funksionallarning ayrim xossalari qaralgan. Chiziqli uzluk- siz funksionalning normasini saqlagan holda butun fazogacha davom ettirish mumkinligi haqidagi Xan-Banax teoremasi isbotlangan. Asosiy funksional fa- zolarda ( ` p , C[a, b], L p [a, b] ) chiziqli uzluksiz funksionallarning umumiy ko`rinishidan foydalanib, asosiy funksional fazolarga qo`shma fazolar izomor- zm aniqligida topilgan. 31- chiziqli uzluksiz operatorlar fazosining xossalari- ga bag`ishlangan. Unda chiziqli operatorlar ketma-ketligining tekis (norma bo`yicha), kuchli (nuqtali) va kuchsiz yaqinlashishlari ta'rianib, misollarda tahlil qilingan. Agar Y to`la normalangan fazo bo`lsa, u holda L(X, Y ) chi- ziqli normalangan fazoning Banax fazosi bo`lishi isbotlangan. X = C[−1, 1] ,
2 [−1, 1] bo`lgan holda L(X, Y ) ning to`la bo`lmagan chiziqli nor- malangan fazo bo`lishi isbotlangan. Bundan tashqari Banax-Shteynxaus teo- remasi (tekis chegaralanganlik prinsipi) isbotlangan va uning yordamida X va Y lar Banax fazolari bo`lgan holda chiziqli uzluksiz operatorlar fazosi L(X, Y ) − ning kuchli yaqinlashishga nisbatan ham to`la bo`lishi ko`rsatilgan. 32- teskari operatorlar, ularning asosiy xossalariga bag`ishlangan. Bu para- grafda chiziqli operator teskarilanuvchan bo`lishining zaruriy va yetarli shart- 290
lari keltirilgan. Shuningdek chegaralangan teskari operator mavjud bo`lishining yetarli, zaruriy va yetarli shartlari keltiriladi. Keltirilgan teorema shartlarin- ing bajarilishiga doir misollar qaralgan. Navbatdagi 33- da Banax va Hilbert fazolarida berilgan operatorlarning qo`shmalari ta'rianib, ularning asosiy xos- salari bayon qilingan. Hilbert fazolari ` 2 va L 2 [a, b] larda ko`paytirish ope- ratorining o`z-o`ziga qo`shmalik kriteriysi berilgan. L 2 [a, b] fazoda K(x, y) yadro bilan aniqlanuvchi integral operatorning o`z-o`ziga qo`shmalik shartlari keltirilgan. So`nggi 34- da chiziqli operatorlarning spektri klassikatsiya qili- nib, ularga doir misollar qaralgan. Chiziqli uzluksiz operatorning spektri bo`sh bo`lmagan yopiq to`plam ekanligi isbotlangan. Muhim spektr, qoldiq spektr va chiziqli operatorning xos qiymatlarini topishga doir misollar qaralgan. Spek- tri kompleks sonlar to`plami C bilan ustma-ust tushuvchi chiziqli operatorga misol keltirilgan. 29- § . Chiziqli uzluksiz operatorlar Biz asosan chiziqli operatorlarni qaraymiz. Chiziqli operatorlarning aniqla- nish sohasi va qiymatlar to`plami chiziqli normalangan fazolarning qism fa- zolari bo`ladi. Shunday qilib, bizga X va Y chiziqli normalangan fazolar berilgan bo`lsin. 29.1-ta'rif. X fazodan olingan har bir x elementga Y fazoning yagona y elementini mos qo`yuvchi Ax = y (x ∈ X, y ∈ Y ) akslantirish operator deyiladi. Umuman A operator X ning hamma yerida aniqlangan bo`lishi shart emas. Bu holda Ax mavjud va Ax ∈ Y bo`lgan barcha x ∈ X lar to`plami A operatorning aniqlanish sohasi deyiladi va D(A) bilan belgilanadi, ya'ni: D(A) = {x ∈ X : Ax mavjud
va Ax ∈ Y } 291
Odatda D(A) ning chiziqli ko`pxillilik (26.6-ta'rifga qarang) bo`lishi talab qilinadi, ya'ni agar x, y ∈ D (A) bo`lsa, u holda ixtiyoriy α, β ∈ C lar uchun α x + β y ∈ D (A) bo'ladi.
29.2-ta'rif. Agar ixtiyoriy x, y ∈ D (A) elementlar va ixtiyoriy α, β ∈ C sonlar uchun α x + β y ∈ D (A) bo`lib, A(α x + β y) = α A x + β A y tenglik o`rinli bo`lsa, A ga chiziqli operator deyiladi. 29.3-ta'rif. Bizga A : X → Y operator va x 0
nuqta berilgan bo`lsin. Agar y 0 = Ax 0 ∈ Y ning ixtiyoriy V atro uchun, x 0 nuqtaning shunday U atro mavjud bo`lib, ixtiyoriy x ∈ U T
lar uchun Ax ∈ V bo`lsa, A operator x = x 0 nuqtada uzluksiz deyiladi. 29.3-ta'rifga teng kuchli quyidagi ta'riarni keltiramiz. 29.4-ta'rif. Agar ixtiyoriy ε > 0 uchun shunday δ = δ (ε) > 0 mavjud bo`lib, kx − x 0
tengsizlikni qanoatlantiruvchi barcha x ∈ D (A) lar uchun
kAx − Ax 0
tengsizlik bajarilsa, A operator x = x 0 nuqtada uzluksiz deyiladi. 29.5-ta'rif. Agar x 0 nuqtaga yaqinlashuvchi ixtiyoriy {x n } ⊂ D(A) ketma-
ketlik uchun lim n→∞ kA x n − A x 0
bo`lsa, u holda A operator x 0 nuqtada uzluksiz deyiladi. Agar A operator ixtiyoriy x ∈ D (A) nuqtada uzluksiz bo`lsa, A uzluksiz operator deyiladi. 29.6-ta'rif. Ax = θ tenglikni qanoatlantiruvchi barcha x ∈ D(A) lar to`plami A operatorning yadrosi deyiladi va u KerA bilan belgilanadi. 29.7-ta'rif. Biror x ∈ D(A) uchun y = A x bajariladigan y ∈ Y lar to`plami A operatorning qiymatlar sohasi yoki tasviri deyiladi va u ImA yoki R(A) bilan belgilanadi. 292
Matematik simvollar yordamida operator yadrosi va qiymatlar sohasini quyidagicha yozish mumkin: KerA = { x ∈ D (A) : Ax = θ } , R(A) := ImA = { y ∈ Y : biror x ∈ D (A) uchun y = Ax } . Chiziqli operatorning qiymatlar sohasi va yadrosi chiziqli ko`pxillilik bo`ladi. Agar D(A) = X bo`lib, A uzluksiz operator bo`lsa, u holda KerA yopiq qism fazo bo`ladi, ya'ni KerA = [KerA] . A operator uzluksiz bo`lgan holda ham ImA ⊂ Y yopiq qism fazo bo`lmasligi mumkin. Chiziqli operatorlarga misollar 29.1-misol. X − ixtiyoriy chiziqli normalangan fazo bo`lsin.
akslantirish birlik operator deyiladi. Uni chiziqlilik va uzluksizlikka tekshiring. Yechish. Bu operatorning chiziqliligi va uzluksizligi quyidagi tengliklardan bevosita kelib chiqadi: I(α x + β y) = α x + β y = α I x + β I y, kI (x − x 0 )k = kx − x 0 k . Qo`shimcha qilib aytishimiz mumkinki, uning aniqlanish sohasi, qiymatlar so- hasi va yadrosi uchun quyidagilar o`rinli:
Download 1.42 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling