M. H. Shermatov, O. I. Egamberdiyev funksional analiz va integral tenglamalar
Download 1.42 Mb. Pdf ko'rish
|
funksional analiz va integral tenglamalar
ga teng emas va b n raqam a nn ga teng emas va hokazo. Tan- langan b 1
2
raqamlar yordamida [0, 1] ga tegishli bo`lgan β = 0, b 1
2
3
n . . . kasrni aniqlaymiz. Aniqlanishiga ko`ra, β son a 1
2
a n , . . . kasrlarning birortasiga ham teng emas, chunki β kasr a 1 kasrdan ver- guldan keyingi birinchi raqami bilan, a 2 dan verguldan keyingi ikkinchi raqami 28 bilan va hokazo a n dan verguldan keyingi n raqami bilan farq qiladi. Shun- day qilib, [0, 1] kesma elementlaridan tashkil topgan hech bir sanoqli to`plam [0, 1] ni to`liq qoplay olmaydi. ∆ 4.1-ta'rif. [0, 1] kesma va unga ekvivalent bo`lgan to`plamlar kontinuum quvvatli to`plamlar deyiladi. Shunday qilib, [0, 1] kesma sanoqsiz bo`lgan to`plamga misol bo`ladi. En- di [0, 1] kesmaga ekvivalent bo`lgan, ya'ni kontinuum quvvatli to`plamlarga misollar keltiramiz. 4.1-misol. [0, 1] kesma va (0, 1) intervalning ekvivalent to`plamlar ekan- ligini isbotlang. Isbot. Buning uchun (0, 1) dan A = {a 1
2
sanoqli qism to`plamni ajratamiz va undan foydalanib, A 1 = {0, 1, a 1 , a 2
n , . . .} ⊂ [0, 1] to`plamni quramiz. Ushbu
1
1
2
n ) = a n+2 , n ≥ 1 akslantirish [0, 1] va (0, 1) to`plamlar o`rtasida biyektiv moslik o`rnatadi. 4.2. 3.4-misolga asosan [0, 1] kesma ixtiyoriy [a, b] kesmaga va (a, b) intervalga ekvivalent bo`ladi, ya'ni [a, b] va (a, b) to`plamlar ham sanoq- sizdir. 4.3. 3.5 va 4.1-misollardan sonlar o`qidagi barcha nuqtalar to`plami [0, 1] kesmaga ekvivalent ekanligi kelib chiqadi. 4.4. Tekislikdagi barcha nuqtalar to`plami, sfera sirtidagi nuqtalar to`plami, uch o`lchamli fazodagi nuqtalar to`plami, sfera ichidagi nuqtalar to`plami va hokazo to`plamlarga misol keltirish mumkinki, ularning har biri [0, 1] ga ek- vivalentdir. 4.5. Tekislikdagi hamma to`g`ri chiziqlar to`plami [0, 1] kesmaga ekviva- lentdir. 29
4.6. Bir yoki bir nechta o`zgaruvchining uzluksiz funksiyalari to`plami ham [0, 1] ga ekvivalentdir. Sonlar o`qida murakkabroq kontinuum quvvatli to`plamga misol qaraymiz. Qaralayotgan bu to`plam Kantor to`plami, yoki Kantor mukammal to`plami nomi bilan taniqli. 4.7. Kantor to`plamini kontinuum quvvatli ekanligini ko`rsating. Yechish. Kantor to`plami quyidagicha quriladi. E = [0, 1] bo`lsin. Un- dan µ
3 , 2 3 ¶ = K 1 intervalni chiqarib tashlaymiz, qolgan yopiq to`plamni F 1 bilan belgilaymiz. Keyin F 1 dan
µ 1 9 , 2 9 ¶ va µ 7 9
8 9
intervallarni chiqarib tashlaymiz, ularning birlashmasini K 2 orqali, qolgan yopiq to`plamni, ya'ni F 1
2 =
0, 1 9 ¸ [ ·2 9
1 3
3 , 7 9 ¸ [ ·8 9
¸ to`plamni F 2 bilan (4.1-chizma) belgilaymiz. Bu to`rtta kesmaning har biri teng 3 qismga bo`linib, o`rtadagi uzunligi 3
teng bo`lgan interval chiqarib tashlanadi. Chiqarib tashlangan µ 1 27 , 2 27 ¶ [ µ 7 27
8 27
27 , 20 27 ¶ [ µ25 27
26 27
(4.2) to`plamni K 3 bilan F 2 \K 3 ni esa F 3 bilan (4.1-chizma) belgilaymiz. Bu jarayonni cheksiz davom ettirib, yopiq to`plamlarning kamayuvchi F
ketma-
ketligini hosil qilamiz. Agar K = ∞ \
F n deb belgilasak, K yopiq to`plam bo`ladi. U [0, 1] kesmadan sanoqli sondagi K 1
2
intervallarni chiqarib tashlash natijasida hosil bo`ladi. Hosil bo`lgan K to`plam Kantor to`plami deyiladi. Endi K to`plamning strukturasini o`rganamiz. Ravshanki, [0, 1] kesmadan chiqarib tashlangan intervallarning oxirlari bo`lgan 0, 1, 1 3
2 3
1 9
2 9
7 9
8 9
(4.3) 30
nuqtalar K ga tegishli bo`ladi. Biroq K to`plam faqat shu nuqtalardan iborat emas. [0, 1] kesmadagi K ga tegishli bo`lgan nuqtalarni quyidagicha xarak- terlash mumkin. Buning uchun [0, 1] kesmadagi har bir x ni uchlik sistemada yozamiz:
x = a 1 3 + a 2 3 2 +
3 3
+ . . . + a n 3
+ . . . bu yerda a n sonlar 0, 1 va 2 raqamlardan birini qabul qilishi mumkin. O`nli kasrlar holidagidek bu yerda ham ba'zi sonlarni ikki xil ko`rinishda yozish mumkin. Masalan, 1 3
1 3 + 0 3 2 + · · · + 0 3 n + · · · = 0 3
2 3 2 + · · · + 2 3 n + · · · 4.1-chizma Endi K to`plamga tegishli sonlarning uchlik sistemadagi yoyilmasi haqida kr yuritamiz. Ravshanki, µ 1 3 , 2 3 ¶ intervaldagi sonlarning uchlik sistemadagi yoyilmasida a 1 son albatta 1 ga teng bo`ladi, µ 1 9 , 2 9 ¶ va µ 7 9
8 9
inter- vallarga tegishli sonlarning uchlik sistemadagi yoyilmasida a 2 son albatta 1 ga teng bo`ladi. Xuddi shunga o`xshash µ 1 27 , 2 27 ¶ , µ 7 27 , 8 27 ¶ , µ 19 27 , 20 27 ¶ va µ 25 27
26 27
intervallarga tegishli sonlar uchun ularning uchlik sistemada- gi yoyilmalarida a 3 son albatta 1 ga teng bo`ladi va hokazo. Shunday qilib, ixtiyoriy x ∈ [0, 1]\K son uchun uning uchlik sistemadagi yoyilmasida qat- 31
nashuvchi a 1
2
sonlarning kamida bittasi 1 ga teng. Aytilgan mu- lohazalardan quyidagi xulosa kelib chiqadi: K to`plamga kamida bir usul bi- lan uchlik kasr ko`rinishida tasvirlanuvchi shunday x ∈ [0, 1] sonlar kiradiki, ularga mos a 1
2
ketma-ketlikda 1 raqami biror marta ham uchra- maydi. Shunday qilib, har bir x ∈ K uchun
1
2
(4.4) ketma-ketlikni mos qo`yish mumkin, bu yerda a
raqam 0 yoki 2 ni qabul qiladi. Bunday ketma-ketliklar to`plami kontinuum quvvatli to`plamni tashkil qiladi. Bunga ishonch hosil qilish uchun har bir (4.4) ketma-ketlikka b 1
2
(4.5) ketma-ketlikni shunday mos qo`yamizki, agar a
= 0
bo`lsa, b n = 0
bo`ladi, agar a n = 2
bo`lsa, b n = 1
bo`ladi. Har bir (4.5) ketma-ketlikni, [0, 1] kesmadagi biror x sonning ikkilik kasr yozuvi deb qarash mumkin. Shunday qilib, K to`plamni [0, 1] ga biyektiv akslantirishni olamiz. Bu yerdan K ning kontinuum quvvatli to`plam ekanligi kelib chiqadi. (4.3) ketma-ketlikdagi sonlar to`plami sanoqli bo`lgani uchun, ular K ni to`la qoplamaydi. ∆ Biz ko`rsatdikki, K kontinuum quvvatga ega, ya'ni [0, 1] kesma bilan K to`plam o`rtasida biyektiv moslik mavjud. Bundan tashqari Kantorning mukammal to`plami bir qator ajoyib xossalarga ega. Masalan: 1) Kantor to`plamining o`lchovi nolga teng (6.3-misolga qarang). 2) Kantor to`plamining yakkalangan nuqtalari mavjud emas. 3) Kantor to`plamining ichki nuqtalari mavjud emas. 4) Kantor to`plami [0, 1] kesmaning hech yerida zich emas. Bu xossalarni mustaqil isbotlashni o`quvchiga havola qilamiz. Endi to`plamlar nazariyasidagi asosiy teoremalardan biri Kantor Bern- shteyn teoremasini isbotlaymiz. 32
4.2-teorema (KantorBernshteyn). Ixtiyoriy A va B cheksiz to`plamlar berilgan bo`lsin. Agar A to`plamni B to`plamning B 1 qism to`plamiga biyek- tiv akslantiruvchi f akslantirish va B to`plamni A to`plamning A 1 qism to`plamiga biyektiv akslantiruvchi g akslantirish mavjud bo`lsa, u holda A va B to`plamlar ekvivalentdir. Isbot. Umumiylikni chegaralamasdan, A va B to`plamlar kesishmaydi deb faraz qilishimiz mumkin. Ixtiyoriy x = x 0
elementni olamiz va {x n } ketma-ketlikni quyidagicha aniqlaymiz. Agar B to`plamda g(x) = x 0 shartni qanoatlantiruvchi x element mavjud bo`lsa, uni x 1 deb belgilaymiz. Agar A to`plamda f(x) = x 1 tenglikni qanoatlantiruvchi x element mavjud bo`lsa, uni x 2 deb belgilaymiz. Aytaylik x n element aniqlangan bo`lsin. Agar n juft bo`lsa, u holda x n+1 orqali B dagi shunday elementni tanlaymizki (agar bunday element mavjud bo`lsa), x
= g(x n+1 ) shart bajarilsin, agar n toq bo`lsa, x n+1 −A dagi shunday elementki (agar u mavjud bo`lsa), f(x n+1 ) = x n shart bajarilsin. Bu yerda ikki holat sodir bo`lishi mumkin. 1. Biror n da ko`rsatilgan shartlarni qanoatlantiruvchi x
element mav- jud bo`lmaydi. Bu holda n nomer x elementning tartib soni deyiladi. 2. Cheksiz {x n } ketma-ketlikka ega bo`lamiz. Bu holda x elementning tartibi cheksiz deyiladi. Endi A to`plamni uchta to`plamga ajratamiz. Juft tartibli elementlardan tashkil bo`lgan qism to`plamni A
orqali, toq tartibli elementlardan tashkil bo`lgan qism to`plamni A
orqali va cheksiz tartibli elementlardan tashkil bo`lgan qism to`plamni A
orqali belgilaymiz. B to`plamni ham xuddi shun- day B
va B I qismlarga ajratamiz. Tushunish qiyin emaski, f akslan- tirish A
ni B O ga va A I ni B I ga akslantiradi, g −1 akslantirish esa A O ni B E ga akslantiradi. Shunday qilib, A E ∪ A I da f ga teng va A O da g −1 ga teng ψ akslantirish A to`plamni B to`plamga biyektiv akslantiradi. ∆ 33
4.1 To`plam quvvati tushunchasi. Agar ikkita chekli to`plam ekviva- lent bo`lsa, ularning elementlari soni teng bo`ladi. Agar A va B to`plamlar ekvivalent bo`lsa, u holda ular bir xil quvvatga ega deyiladi. Shunday qilib, quvvat ixtiyoriy ikki ekvivalent to`plamlar uchun umumiylik xususiyatidir. Chekli to`plamlar uchun quvvat tushunchasi odatdagi to`plam elementlari soni tushunchasi bilan ustma-ust tushadi. Natural sonlar to`plami va unga ekviva- lent to`plam quvvati uchun ℵ 0 (alef nol deb o`qiladi) belgi ishlatiladi. [0, 1] kesmadagi barcha haqiqiy sonlar to`plamiga ekvivalent to`plamlar haqida, ular kontinuum quvvat ga ega deb gapiradilar. Bu quvvat uchun c yoki ℵ simvol ishlatiladi. ℵ 0 va c orasida quvvat mavjudmi degan savol juda chuqur muam- mo hisoblanadi. Analizda uchraydigan cheksiz to`plamlarning deyarli barchasi yoki ℵ 0 , yoki c quvvatga ega. Mustaqil ishlash uchun savol va topshiriqlar 1. Sonlar o`qidagi oxirlari ratsional bo`lgan barcha intervallar to`plamining sanoqli ekanligini isbotlang. 2. Tekislikdagi ratsional koordinatali nuqtalar to`plamining sanoqli ekanli- gini isbotlang. 3. Ixtiyoriy cheksiz M va sanoqli A to`plamlar uchun M ∪A ∼ M muno- sabatni isbotlang. 4. Ikkita har xil cheksiz o`nli kasrli yoyilmalarga ega bo`lgan sonlar to`p- lamining sanoqli ekanligini isbotlang. 5. Barcha irratsional sonlar to`plamining sanoqsiz ekanligini isbotlang. 6. Barcha irratsional sonlar to`plamining kontinuum quvvatga ega ekanli- gini isbotlang. 34
7. Koordinata boshidan o`tuvchi barcha to`g`ri chiziqlar to`plami [0, 1] to`plamga ekvivalentmi? 5- §. To`plamlar sistemalari 5.1. To`plamlar halqasi. Elementlari to`plamlardan iborat to`plam to`p- lamlar sistemasi deyiladi. Biz asosan oldindan berilgan X to`plamning qism to`plamlaridan iborat sistemalarni qaraymiz. To`plamlar sistemalarini belgi- lash uchun biz gotik alifbosining bosh hararidan foydalanamiz. Bizni asosan to`plamlar ustidagi ba'zi amallarga nisbatan yopiq bo`lgan sistemalar qiziqti- radi.
5.1-ta'rif. Agar S to`plamlar sistemasi simmetrik ayirma va kesishma amallariga nisbatan yopiq, ya'ni ixtiyoriy A, B ∈ S to`plamlar uchun A∆B ∈ S va A ∩ B ∈ S bo`lsa, u holda S to`plamlar sistemasiga halqa deyiladi. To`plamlar halqasi quyidagi xossalarga ega. 5.1-xossa. Agar S to`plamlar sistemasi halqa bo`lsa, u holda S birlashma va ayirma amallariga nisbatan ham yopiq bo`ladi. Isbot. Ixtiyoriy A, B to`plamlar uchun A ∪ B = (A∆B)∆(A ∩ B) va
tengliklar o`rinli. Bu tengliklardan hamda S sistema halqa ekanligidan A ∪ B ∈ S va A\B ∈ S munosabatlar kelib chiqadi. Demak, halqa birlashma va ayirma amallariga nisbatan ham yopiq sistema bo`lar ekan. ∆ 5.2-xossa. Agar S to`plamlar sistemasi halqa bo`lsa, u holda S chekli sondagi birlashma va kesishma amallariga nisbatan ham yopiq bo`ladi. Isbot. Agar S to`plamlar sistemasi halqa bo`lsa, u holda, 5.1-xossaga ko`ra S sistema o`zining A 1 va A 2 to`plamlari bilan birgalikda ularning birlashmasi 35 va kesishmasini ham saqlaydi. Chekli induktiv qadamdan keyin S sistema C = n [
A k , D = m \
B k , A k , B k ∈ S ko`rinishdagi ixtiyoriy chekli yig`indi va kesishmani ham o`zida saqlashi kelib chiqadi. Ushbu A\A = ∅ tenglik ko`rsatadiki, har qanday halqa o`zida bo`sh to`plamni saqlaydi. Faqat bo`sh to`plamdan iborat sistema mumkin bo`lgan halqalar ichida eng minimali bo`ladi. ∆ Agar S to`plamlar sistemasida shunday E ∈ S to`plam mavjud bo`lib, ixtiyoriy A ∈ S uchun A ∩ E = A bo`lsa, E to`plam S sistemaning bir- lik elementi yoki biri deyiladi. Sistemaning biri deganda shu sistemadagi maksimal to`plam tushuniladi. Hamma sistemalar ham maksimal to`plamga ega bo`lavermaydi. Masalan, natural sonlar to`plamining barcha chekli qism to`plamlaridan iborat sistemasida maksimal to`plam mavjud emas. 5.2-ta'rif. Birlik elementga ega bo`lgan to`plamlar halqasi algebra deyiladi. 5.1-misol. Ixtiyoriy A to`plam uchun uning barcha qism to`plamlaridan tuzilgan A(A)− sistema, biri E = A bo`lgan algebra bo`ladi. 5.2. Ixtiyoriy A to`plam uchun uning barcha chekli qism to`plamlaridan uzilgan sistema halqa bo`ladi. Bu halqa algebra bo`lishi uchun A chekli to`plam bo`lishi zarur va yetarli. 5.3. Ixtiyoriy bo`shmas A to`plam uchun A va ∅ to`plamlardan uzilgan {A, ∅} sistema, biri E = A bo`lgan algebra bo`ladi. 5.4. Sonlar o`qidagi barcha chegaralangan to`plamlar sistemasi halqa bo`ladi, ammo algebra bo`lmaydi. 5.1-teorema. Ixtiyoriy {R
halqalar istemasi uchun ularning kesishmasi R = T
R α yana halqa bo`ladi. Isbot. A, B ∈ R = T
R
bo`lsin, u holda ixtiyoriy α da A, B ∈ R α bo`ladi. R α halqa bo`lganligi uchun A∆B ∈ R α , A ∩ B ∈ R α . U holda
A∆B ∈ R va A ∩ B ∈ R. ∆ 36
5.2-teorema. Ixtiyoriy bo`shmas S to`plamlar istemasi uchun S ni o`zi- da saqlovchi va S ni saqlovchi barcha R halqalarda saqlanuvchi yagona M (S) minimal halqa mavjud. Isbot. Dastlab X = S
A to`plamni uzamiz. Ma'lumki, X to`plam- ning barcha qism to`plamlaridan tuzilgan A (X) sistema algebra bo`ladi, ya'ni xususiy holda halqa bo`ladi va S ni o`zida saqlaydi. Demak, S ni saqlovchi kamida bitta halqa mavjud ekan. Endi S ni o`zida saqlovchi ham- ma R halqalar sistemasini P bilan belgilaymiz. Isbotlangan 5.1-teoremaga ko`ra B = T R∈Σ R sistema halqa bo`ladi va S ni o`zida saqlaydi. Ravshanki, izlanayotgan sistema B ga teng. Haqiqatan ham, S ni o`zida saqlovchi ixti- yoriy R
∗ halqani qarasak, kesishma R ∗ T A(X) ham P sistemadagi halqa bo`ladi, demak B ⊂ R ∗ . Shunday ekan, B haqiqatan ham, minimallik ta- labini qanoatlantiradi. Bu halqa S sistema ustidagi minimal halqa deyiladi Download 1.42 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling