M. H. Shermatov, O. I. Egamberdiyev funksional analiz va integral tenglamalar
Download 1.42 Mb. Pdf ko'rish
|
funksional analiz va integral tenglamalar
kesishmaydigan
E mn = {(x, y) : m ≤ x < m + 1, n ≤ y < n + 1} ( m, n− butun sonlar) kvadratlar yig`indisi ko`rinishida tasvirlash mumkin: R 2 = [
E mn . 6.6-ta'rif. Agar istalgan m, n butun sonlar uchun A mn = A ∩ E mn to`plamlar o`lchovli bo`lsa, u holda A to`plam o`lchovli deyiladi. Agar A 61
to`plam o`lchovli bo`lsa, µ(A) = X
µ(A mn ) (6.20) qator yig`indisi A to`plamning Lebeg o`lchovi deyiladi. Agar (6.20) qator yig`indisi chekli bo`lsa, A chekli o`lchovli to`plam deyila- di. Aks holda A cheksiz o`lchovli to`plam deyiladi. Shuning uchun µ o`lchov cheksiz qiymat ham qabul qilishi mumkin. O`lchov va o`lchovli to`plamlarning yuqorida o`rnatilgan barcha xossalari bu hol uchun ham o`rinli bo`ladi. Biroq 6.9-teoremada (6.18) qator yaqinlashuvchi bo`lishi uchun µ(A 1 ) < +∞ shart- ni qo`shishimiz kerak bo`ladi. Takidlash lozimki, sanoqlita chekli o`lchovli to`plamlar yig`indisi cheksiz o`lchovga ega bo`lishi mumkin. Tekislikdagi bar- cha o`lchovli to`plamlar sinni U(R 2 )
Bu paragrafda tekislikdagi to`plamlar uchun Lebeg o`lchovining qurilish usulini bayon qildik. Sonlar o`qi R dagi va uch o`lchamli R 3 fazodagi to`p- lamlar uchun ham Lebeg o`lchovi shunga o`xshash usulda quriladi. Masalan sonlar o`qida o`lchov dastlab (a, b) intervallar, [a, b] kesmalar va [a, b), (a, b] yarim intervallardan tashkil bo`lgan S 1 yarim halqada, ularning uzun- ligi sifatida aniqlanib, keyin S 1 ni saqlovchi minimal halqaga davom ettirila- di. Undan keyin esa tekislikdagiga o`xshash usulda Lebeg ma'nosida o`lchovli to`plamlardan iborat σ algebragacha davom ettiriladi. Aynan shunga o`xshash usulda Lebeg o`lchovini istalgan n− o`lchamli Evklid fazosida ham qurish mumkin. Tekislikda Lebeg ma'nosida o`lchovli to`plamlarni kiritish jarayoni- da odatdagi yuza ta'ridan kelib chiqdik. Shunga o`xshash bir o`lchamli holda Lebeg o`lchovining kiritilishi interval (kesma, yarim interval) uzunligi tushun- chasiga asoslanadi. 6.4. Ayrim umumlashtirishlar. Umuman olganda o`lchov tushunchasini boshqacha usulda, ya'ni umumiyroq usulda kiritish mumkin. Bu umumiyroq usulni sonlar o`qidagi to`plamlar uchun amalga oshiramiz. 62
Bizga sonlar o`qida aniqlangan kamaymaydigan o`ngdan uzluksiz F funk- siya berilgan bo`lsin. Interval, kesma va yarim intervallarga F funksiya yor- damida quyidagi sonlarni mos qo`yamiz:
Ravshanki, bu usulda aniqlangan m interval (kesma va yarim interval) funk- siyasi manymas va additiv. Yarim halqada kiritilgan bu o`lchovga yuqorida- gidek mulohazalarni qo`llab, qandaydir µ F (·) o`lchovni qurishimiz mumkin. Bunda µ F o`lchovga nisbatan o`lchovli bo`lgan to`plamlarning U F sistemasi sanoqli yig`indi va sanoqli kesishmaga nisbatan yopiq bo`ladi, µ
o`lchov
esa σ− additiv bo`ladi. Umuman olganda, µ F o`lchovga nisbatan o`lchovli to`plamlar sin F funksiyaning tanlanishiga bog`liq. Ammo R da o`ngdan uzluksis, kamaymaydigan istalgan F funksiya uchun ochiq va yopiq to`plamlar, shuningdek, ularning istalgan sanoqli yig`indi va sanoqli kesishmalari o`lchovli to`plamlar bo`ladi. U yoki bu kamaymaydigan o`ngdan uzluksiz F funksiya vositasida qurilgan µ
o`lchov Lebeg-Stiltes o`lchovi deyiladi. Bizga Lebeg o`lchovi µ va Lebeg-Stiltes o`lchovi µ
berilgan bo`lsin. 6.7-ta'rif. Agar µ(A) = 0 ekanligidan µ
(A) = 0 kelib chiqsa, µ
ab-
solyut uzluksiz o`lchov deyiladi. Agar µ F o`lchov chekli yoki sanoqli qiymat qabul qiluvchi F funksiya yordamida aniqlansa, µ
diskret o`lchov deb ata- ladi. Agar µ
o`lchovda istalgan bir nuqtali to`plam 0 o`lchovga ega bo`lsa va Lebeg o`lchovi nolga teng bo`lgan biror A to`plam uchun µ
(R\A) = 0 bo`lsa, u holda µ
singulyar o`lchov deyiladi. Ko`rsatish mumkinki, istalgan o`lchov absolyut uzluksiz, diskret va singul- yar o`lchovlar yig`indisi ko`rinishida tasvirlanadi va bu tasvir yagonadir. 6.5. O`lchovsiz to`plamning mavjudligi. Biz ko`rsatdikki, Lebeg ma'- nosida o`lchovli bo`lgan to`plamlar sin yetarlicha keng. Tabiiy ravishda Lebeg 63
ma'nosida o`lchovsiz to`plam mavjudmi? - degan savol paydo bo`ladi. Bu savol ijobiy yechilishini ko`rsatamiz. O`lchovsiz to`plamni qurishni sonlar o`qida amal- ga oshiramiz. 6.2-misol. Chegaralangan o`lchovsiz to`plamga misol keltiring. Yechish. Buning uchun [−1, 1] kesmaning nuqtalari orasida ekvivalentlik tushunchasini kiritamiz: agar x va y ning ayirmasi x−y ratsional son bo`lsa, ular ekvivalent deyiladi. Bu munosabat ekvivalentlik munosabati bo`ladi. Shu- ning uchun [−1, 1] kesma o`zaro ekvivalent bo`lgan elementlardan iborat K(x), x ∈ [−1, 1] sinflarga ajraladi. Bunda turli sinar o`zaro kesishmaydi. Shunday qilib [−1, 1] kesma o`zaro kesishmaydigan K(x), x ∈ [−1, 1] sinf- larga ajraldi. Endi bu sinarning har biridan bittadan element tanlab olib, bu tanlab olingan elementlar to`plamini A bilan belgilaymiz. Bu A to`plamning o`lchovsiz ekanligini isbotlaymiz. [−1, 1] kesmadagi barcha ratsional sonlar to`plamini nomerlab chiqamiz:
0 = 0, r 1 , r 2
A k bilan A to`plamni r k songa siljitishdan hosil bo`lgan to`plamni belgi- laymiz, ya'ni A
= A + r k = {y : y = x + r k , x ∈ A} . Xususan A 0 = A , A k to`plam A to`plamdan r k ga siljitish orqali hosil qilingani uchun ular bir vaqtda yo o`lchovli, yo o`lchovsiz to`plamlar bo`ladi. Faraz qilaylik, A o`lchovli to`plam bo`lsin. U holda uni r k ga siljitishdan hosil bo`lgan A k to`plam ham o`lchovli bo`ladi va µ(A
) = µ(A) tenglik o`rinli. Ravshanki, [−1, 1] ⊂ ∞ [
A k . Bundan, o`lchovning yarim additivlik xossasiga asosan 2 = µ([−1, 1]) ≤ µ(
[
A k ) = µ(A) + µ(A) + · · · + µ(A) + · · · . 64
Bu yerdan µ(A) > 0 ekanligi kelib chiqadi. Ikkinchi tomondan, ixtiyoriy k ∈ {0, 1, 2, . . .} uchun A k ⊂ [−2, 2]. Bundan
∞ [
A k ⊂ [−2, 2] va A k to`plamlar o`zaro kesishmaydi. O`lchovning σ− additivlik xossasiga asosan 4 = µ([−2, 2]) ≥ µ( ∞ [
A k ) = µ(A) + µ(A) + · · · + µ(A) + · · · . Bu yerdan µ(A) = 0 ekanligi kelib chiqadi. Bu qarama-qarshilik A to`plam- ning o`lchovsiz ekanligini isbotlaydi. ∆ 6.3. 4.7-misolda keltirilgan Kantor to`plami K ning Lebeg o`lchovi nolga teng ekanligini isbotlang. Isbot. Kantor to`plami K ning o`lchovi nolga tengligi µ([0, 1]\K) = 1 tenglikdan kelib chiqadi. Barcha chiqarib tashlangan intervallar uzunliklari yig`indisi µ ([0, 1]\K) = µ Ã
[
! = ∞ X
µ(K n ) =
1 3 + 2 9 + 4 27 +· · ·+ 2 n−1 3
+· · · = 1. Demak, µ(K) = 0 . ∆ 6.4. Hozir biz qurilishi Kantor to`plami K bilan bog`liq bo`lgan Kan- torning zinapoya funksiyasini (6.7-chizma) keltiramiz. Kantorning zinapoya funksiyasini K bilan belgilaymiz va uni R da quyidagicha aniqlaymiz. K(x) = 0, x ∈ (−∞, 0] va K(x) = 1, x ∈ [1, ∞). Endi [0, 1]\K da quyidagicha aniqlaymiz. K 1 = µ 1 3 , 2 3 ¶ to`plam va uning chegarasida (6.7-chizmaga qarang) K(x) = 1 2 , x ∈ · 1 3 , 2 3 ¸ . 65
K 2 = K 21 S
22 =
1 9
2 9
S µ 7 9 , 8 9 ¶ to`plam va uning chegaralarida K(x) = 1 4 , agar x ∈ · 1 9 , 2 9 ¸ , 3 4 , agar x ∈ · 7 9 , 8 9 ¸ . 6.7-chizma Endi
3 = 4 [
K 3k = µ
3 3
2 3
¶ [ µ 7 3 3 , 8 3 3 ¶ [ µ19
3 3
20 3
¶ [ µ25 3 3 , 26 3 3 ¶ to`plam va uning chegaralarida K(x) = 2k − 1 2 3
3k , k = 1, 2, 3, 4. Xuddi shunday K n = 2 n−1 S
K nk to`plamning k − qo`shni intervali va uning chegarasida K(x) = 2k − 1 2
, x ∈ K nk , k = 1, 2, 3, . . . , 2 n−1 . 66
Shunday qilib, K n to`plamlar va ularning chegaralarida K funksiya aniqlandi. Bu
= [0, 1]\K to`plam [0, 1] kesmada zich. Endi x 0
soni K funksiya aniqlanmagan biror nuqta bo`lsin, u holda K(x 0 ) = sup ( K(x) : x < x 0
[
K n ) deymiz. Hosil qilingan funksiya Kantorning zinapoya funksiyasi deyiladi. Kan- torning zinapoya funksiyasi R da uzluksiz, monoton kamaymaydigan funksiya bo`ladi. Xususan K(0) = 0, K(1) = 1 . 6.5. F (x) = 2x + 1 funksiya yordamida qurilgan µ
Lebeg-Stiltes o`lchovi absolyut uzluksiz o`lchov bo`ladi. Bu o`lchov bo`yicha A = (1, 5] to`plamning o`lchovini toping. Yechish. Ta'rifga ko`ra
(A) = F (5) − F (1) = 2 · 5 + 1 − (2 · 1 + 1) = 11 − 3 = 8. ∆ 6.6. F (x) = [x] funksiya yordamida qurilgan µ F − Lebeg-Stiltes o`lchovi diskret o`lchov bo`ladi. Isbotlang. Isbot. Chunki F (x) = [x] funksiya monoton kamaymaydigan o`ngdan uzluksiz funksiya bo`lib, uning qiymatlar to`plami butun sonlar to`plami Z dan iborat. Butun sonlar to`plami esa sanoqli to`plamdir. ∆ 6.7. 6.6-misolda keltirilgan µ F − Lebeg-Stiltes o`lchov bo`yicha A = (1, 5] S
to`plamning o`lchovini toping. Yechish. Hosil qilingan µ F − Lebeg-Stiltes o`lchovi bo`yicha ixtiyoriy n ∈ Z nuqtaning o`lchovi birga teng. Chunki {n} = [n, n] tenglik o`rinli bo`lgani uchun, ta'rifga ko`ra µ F ([n, n]) = F (n) − F (n − 0) = n − (n − 1) = 1. Demak, µ
({7; 8}) = 2. Endi B = (1, 5] to`plamning o`lchovini topamiz.
(B) = F (5) − F (1) = 5 − 1 = 4. 67
Berilgan A to`plam o`zaro kesishmaydigan B va {7; 8} to`plamlarning bir- lashmasidan iborat. O`lchovning additivlik xossasiga ko`ra µ F (A) = µ F (B) + µ F ({7; 8}) = 4 + 2 = 6. ∆ 6.8. F (x) = K(x), bu yerda K(x) Kantorning zinapoya funksiyasi. F (x) = K(x) yordamida qurilgan Lebeg-Stiltes o`lchovi µ F singulyar o`lchov ekanli- gini isbotlang. Isbot. µ F − Lebeg-Stiltes o`lchovi bo`yicha ixtiyoriy a ∈ R nuqtaning o`lchovi nolga teng. Chunki {a} = [a, a] tenglik o`rinli bo`lgani uchun, ta'rif- ga ko`ra hamda K(x) ning uzluksizligidan µ F ([a, a]) = K(a) − K(a − 0) = 0. Bundan tashqari A = (−∞, 0) S (1, ∞) to`plamning o`lchovi ham nolga teng. Haqiqatan ham, o`lchovning additivlik xossasiga ko`ra µ F (A) = µ F ((−∞, 0)) + µ F ((1, ∞)) = = K(0) − lim
K(a) + lim a→∞ K(a) − K(1) = 0. (6.21) 6.3-misolda ko`rsatildiki, µ(K) = 0. Agar µ F (R\K) = 0 ekanligi ko`rsatilsa,
o`lchovning singulyar o`lchov ekanligi kelib chiqadi. Endi µ F (R\K) ni hisoblaymiz. O`lchovning additivlik xossasi va (6.21) tenglikka ko`ra µ F (R\K) = µ F ((−∞, 0)) + µ F ((1, ∞)) + µ F ([0, 1]\K) = µ F ([0, 1]\K). Dastlab, K
to`plamlar uchun µ F (K n ) = 0
ekanligini ko`rsatamiz. µ F (K 1 ) = µ F µµ 1 3 , 2 3 ¶¶ = K
µ 2 3 − 0 ¶
µ 1
¶ = 1 2 − 1 2 = 0. Biz bu yerda K funksiyaning uzluksizligidan foydalandik. Xuddi shunday µ F (K 2 ) = µ F µµ 1 9 , 2 9 ¶¶ + µ F µµ 7 9 , 8 9 ¶¶ = = K µ 2 9 − 0 ¶
µ 1
¶ + K
µ 8 9 − 0 ¶
µ 7
¶ = 0
68 tenglik o`rinli. µ F (K n ) = 0, n ≥ 3 tengliklar ham shunga o`xshash ko`rsati- ladi. Endi Lebeg-Stiltes o`lchovi µ F ning σ− additivlik xossasidan foydalansak µ F ([0, 1] \K) = µ F Ã
[
! = ∞ X
µ F (K n ) = 0
ekanligini olamiz. Shunday qilib, hosil qilingan Lebeg-Stiltes o`lchovi µ F (·) singulyar o`lchov ekan. ∆ Mustaqil ishlash uchun savol va topshiriqlar 1. µ F − 6.8-misolda keltirilgan Lebeg-Stiltes o`lchovi bo`lsin. µ F (K) = 1 ekanligini isbotlang. Bu yerda K− Kantor to`plami. 2.
F − 6.8-misolda keltirilgan Lebeg-Stiltes o`lchovi, A esa K ni saqlovchi ixtiyoriy to`plam bo`lsin. µ
(A) = 1 tenglikni isbotlang. 3. Elementar to`plamlar sistemasida aniqlangan m 0 o`lchovning additivlik xossasini isbotlang. 4. 6.4-teoremani µ o`lchov uchun isbotlang. Bu xossa Lebeg o`lchovining yarim additivlik xossasi deyiladi. 5.
funksiya yordamida qurilgan Lebeg-Stiltes o`lchovi absolyut uzluksiz o`lchov bo`ladimi? 6.
funksiya yordamida qurilgan Lebeg-Stiltes o`lchovi diskret o`lchov bo`ladimi? 7. Singulyar Lebeg-Stiltes o`lchoviga misol keltiring. 8. Lebeg ma'nosida o`lchovli va [0, 1] kesmaga qarashli to`plamlar sis- temasi σ− algebra tashkil qiladimi? Javobni asoslang. 9. Tekislikdagi A = {(x, y) : 0 ≤ x ≤ 1, 0 ≤ y ≤ x} to`plam elementar to`plam bo`ladimi? Uning o`lchovini toping. 69
7- §. O`lchovning umumiy tushunchasi Bu paragrafda biz o`lchovning umumiy ta'rini beramiz. O`lchovni yarim halqadan halqaga davom ettiramiz hamda uning additivlik va σ− additivlik xossalarini isbotlaymiz. Tekislikda to`g`ri to`rtburchaklar o`lchovi tushunchasi- ga tayangan holda uni kengroq to`plamlar singa yoyish natijasida o`lchovni qurdik. Bunda (jarayonda) to`g`ri to`rtburchaklar o`lchovidan elementar to`p- lamlar o`lchoviga o`tishda to`g`ri to`rtburchaklar sistemasining yarim halqa ekanligi va yuzaning manymas va additiv bo`lishi muhim rol o`ynadi. Bun- dan tashqari, tekislikdagi o`lchov Lebeg davomining σ− additivligi ham muhimdir. Aytilganlarga ko`ra 6- da tekislikdagi to`plamlar uchun amalga oshirilgan konstruksiyani yetarlicha umumiy abstrakt talqin qilish mumkin. Keyingi ikki paragraar shu masalaga bag`ishlanadi. 7.1-ta'rif. Agar µ to`plam funksiyasi quyidagi shartlarni qanoatlantirsa: Download 1.42 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling