M. H. Shermatov, O. I. Egamberdiyev funksional analiz va integral tenglamalar
Download 1.42 Mb. Pdf ko'rish
|
funksional analiz va integral tenglamalar
0≤t≤π/2 | f (t) | . (27.20) Bu fazo Evklid fazosi bo`ladimi? Yechish. C[0, π/2] fazodan f(t) = cos t , g(t) = sin t elementlarni olamiz. U holda k f k = k g k = 1 ,
0≤t≤π/2 | cos t + sin t| = √ 2 2 + √ 2 2 = √ 2, 276
k f − g k = max 0≤t≤π/2 | cos t − sin t| = 1. Endi (27.18) tenglikning bajarilishini tekshiramiz: 2 + 1 = 2(1 + 1), 3 6= 4. Demak, C[0, π/2] fazo Evklid fazosi bo`la olmaydi. Boshqacha aytganda (27.20) tenglik bilan aniqlanuvchi normani biror bir skalyar ko`paytma yordamida berish mumkin emas. ∆ Mustaqil ishlash uchun savol va topshiriqlar 1. Shunday funksionalga misol keltiringki, skalyar ko`paytmaning 1-sharti bajarilmasin. 2. Skalyar ko`paytmaning 1-sharti bajarilib, 2-4 shartlari bajarilmaydigan funksionalga misol keltiring. 3. To`la va to`la bo`lmagan Evklid fazolariga misollar keltiring. ` 2 va C 2 [−1, 1] fazolarni tahlil qiling. 4. R 3 fazoda x = (1, 1, 1) , y = (1, 1, 0) z = (1, 0, 0) vektorlarni ortogonallashtiring. 5.
2 [a, b] fazoda ortonormal sistemaga misol keltiring. 6.
2 [−1, 1] fazoda f(x) = 1 va g(x) = x vektorlar orasidagi burchakni toping. Uni funksiya graklari orasidagi burchak bilan taqqoslang. 7.
(t) = cos (n π x)} ∞ n=1 sistemani C 2 [−1, 1] fazoda ortogonallikka tekshiring. U ortonormal sistema bo`ladimi? 8.
(t) = sin (n π x) } ∞ n=1 sistema L 2 [−1, 1] fazoda yopiq sistema bo`la- dimi?
277 9. L 2 [−1, 1] Evklid fazosida f(x) = 1 va g(x) = x vektorlarning { f n (x) = cos (n π x)} , n ∈ N ortonormal sistemadagi Furye koetsiyentlarini toping. 10.
L 2 [−1, 1] separabel Evklid fazosida 2
, f n (x) = cos (n π x) , g n (x) = sin (n π x) , n ∈ N ortonormal sistema to`la bo`ladimi? 11.
` p chiziqli normalangan fazo p ≥ 1 ning qanday qiymatlarida Evklid fazosi bo`ladi. 12.
L p [a, b], p ≥ 1 chiziqli normalangan fazo p ning qanday qiymatlarida Evklid fazosi bo`ladi. 28- § . Hilbert fazolari To`la Evklid fazolarini qarashda davom etamiz. Bizni faqat cheksiz o`lchamli Evklid fazolari qiziqtiradi, chunki chekli o`lchamli Evklid fazolari R
fazoga
izomorfdir. 28.1-ta'rif. Cheksiz o`lchamli to`la Evklid fazosi Hilbert fazosi deyiladi. Shunday qilib, ixtiyoriy tabiatli f, g, ϕ, . . . elementlarning H to`plami Hilbert fazosi bo`lsa, u quyidagi uchta shartni qanoatlantiradi: 1) H − Evklid fazosi, ya'ni skalyar ko`paytma kiritilgan chiziqli fazo; 2) ρ (x, y) = p (x − y, x − y) metrika ma'nosida H − to`la fazo; 3) H fazo - cheksiz o`lchamli, ya'ni unda cheksiz elementli chiziqli erkli sistema mavjud. Odatda separabel Hilbert fazolari qaraladi, ya'ni H ning hamma yerida zich bo`lgan sanoqli to`plam mavjud. Bundan keyin biz faqat separabel Hilbert fazolarini qaraymiz. 278
28.1-misol. C 2 [a, b] Evklid fazosi to`la emas (21.8 - misolga qarang), shuning uchun C 2 [a, b] Hilbert fazosi bo`la olmaydi. 28.2. ` 2 va L 2 [a, b] lar cheksiz o`lchamli to`la separabel Evklid fazolaridir (27.7-misolga qarang). Shuning uchun ular Hilbert fazolari bo`ladi. 28.2-ta'rif. Agar E va E
Evklid fazolari o`rtasida o`zaro bir qiymatli moslik o`rnatish mumkin bo`lib,
ekanligidan x + y ↔ x ∗ + y ∗ , λ x ↔ λ x ∗ va (x, y) = (x ∗ , y ∗ ) munosabatlar kelib chiqsa, E va E ∗ lar izomorf fazolar deyiladi. Boshqacha aytganda, Evklid fazolarining izomorigi shundan iboratki, bu fazolar o`rtasida o`zaro bir qiymatli moslik mavjud bo`lib, bu moslik shu fazo- lardagi chiziqli amallarni va ulardagi skalyar ko`paytmani saqlaydi. Ma'lumki, n − o`lchamli ixtiyoriy ikkita Evklid fazosi o`zaro izomorfdir. Cheksiz o`lchamli Evklid fazolari o`zaro izomorf bo`lishi shart emas. Masalan
2 va C 2 [a, b] fazolar izomorf emas, chunki ` 2 to`la, C 2 [a, b] esa to`la emas. Quyidagi teorema o`rinli. 28.1-teorema. Ixtiyoriy ikkita separabel Hilbert fazosi o`zaro izomorfdir. Isbot. Ixtiyoriy H Hilbert fazosini ` 2 fazoga izomorigini ko`rsatamiz. Agar shuni ko`rsatsak, teorema isbot bo`lgan bo`ladi. H Hilbert fazosidan ixtiyoriy {φ n } to`la ortonormal sistemani olamiz va f ∈ H elementga uning Furye koetsiyentlari bo`lgan c 1
2
ketma-ketlikni mos qo`yamiz. Bessel tengsizligiga ko`ra,
X
c 2
< ∞. Shuning uchun c = (c 1
2
n , . . .) ketma-ketlik ` 2 fazoning elementi bo`ladi. Teskarisi, Riss-Fisher teoremasiga ko`ra, ` 2 fazoning ixtiyoriy c = 279 (c 1
2
elementiga (ketma-ketligiga) H fazoning yagona f ele- menti mos keladi va uning Furye koetsiyentlari bo`lib, c 1
2
sonlar xizmat qiladi. O`rnatilgan bu moslik o`zaro bir qiymatlidir. Agar f ↔ c = (c 1
2
va
1
2
n , . . .) bo`lsa, u holda f + g ↔ c + d = (c 1 + d 1 , c 2 + d 2 , . . . , c n + d n , . . .) va
1
2
n , . . .) . Nihoyat, Parseval tengligidan (f, g) =
X
c n d n = (c, d) ekanligi kelib chiqadi. Haqiqatan ham, (f, f ) = ∞ X
c 2
, (g, g) = ∞ X
d 2
(28.1) va (f + g, f + g) = (f, f ) + 2 (f, g) + (g, g) = = ∞ X
(c
+ d n ) 2 = ∞ X
c 2
+ 2
X
c n d n +
X
2
. Bu yerdan va (28.1) dan (f, g) =
X
c n d n = (c, d) . Shunday qilib, biz o`rnatgan moslik izomorzm ekan, ya'ni bu moslik chiziqli amallarni va skalyar ko`paytmani saqlaydi. ∆ Isbotlangan teoremadan shunday xulosa kelib chiqadiki, izomorzm aniqligi- da faqat ` 2 Hilbert fazosi mavjud ekan. Boshqacha aytganda, ` 2 fazo H Hilbert fazosining koordinat ko`rinishi desak bo`ladi. 280
H Hilbert fazosining qism fazosi deganda yopiq qism fazoni tushunamiz. Hilbert fazosining qism fazolariga misollar keltiramiz. 28.3-misol. h ∈ H − ixtiyoriy element bo`lsin. h ga ortogonal bo`lgan barcha f ∈ H elementlar to`plami qism fazo tashkil qiladi. 28.4. ` 2 fazoda x 1 = x 2 shartni qanoatlantiruvchi elementlar to`plami qism fazo tashkil qiladi. 28.5. ` 2 fazoning M = {x ∈ ` 2 : x = (x 1
3
5
2n+1 , 0, . . .)} to`plami uning qism fazosi bo`ladi. Hilbert fazosining har qanday qism fazosi yo chekli o`lchamli Evklid fazosi bo`ladi, yo uning o`zi Hilbert fazosini tashkil qiladi. 28.6. L 2 [−1, 1] Hilbert fazosida toq funksiyalardan iborat L − 2 [ − 1, 1] = {f ∈ L 2 [−1, 1] : f (−t) = −f (t)} to`plam qism fazo tashkil qiladi. 28.7. L 2 [−1, 1] separabel Hilbert fazosida quyidagi to`plam L − 0 [−1, 1] = {f ∈ L 2 [−1, 1] : suppf ⊂ [−1, 0]} qism fazo tashkil qiladi. Agar H Hilbert fazosi separabel bo`lsa, uning ixtiyoriy qismi ham separabel bo`ladi. Bu quyidagi lemmadan kelib chiqadi. 28.1-lemma. E separabel Evklid fazosining har qanday E 0 qismi yana separabeldir. Hilbert fazosining qism fazolari ayrim maxsus xossalarga egaki, ixtiyoriy normalangan fazoning qism fazolari bu xossalarga ega emas. Bu xossalar Hilbert fazosida kiritilgan skalyar ko`paytma va unga mos ortogonallik tushunchasiga asoslangan.
separabel Hilbert fazosining M qism fazosi berilgan bo`lsin. Bu qism fazoning hamma yerida zich bo`lgan sanoqli sistema olamiz va unga ortogo- nallashtirish jarayonini qo`llab, quyidagi teoremaga ega bo`lamiz. 28.2-teorema. H separabel Hilbert fazosining ixtiyoriy M qism fazosida shunday {φ n } ortonormal sistema mavjudki, uning chiziqli qobig`ining yopig`i 281
M ga teng.
Bizga H Hilbert fazosining M qism fazosi berilgan bo`lsin. Barcha f ∈ M elementlarga ortogonal bo`lgan g ∈ H elementlar to`plamini M ⊥ = H ª M orqali belgilaymiz, ya'ni
= { g ∈ H : (f, g) = 0, ∀f ∈ M }. M ⊥ ham H ning qism fazosi ekanligini isbotlaymiz. Bu to`plamning qo`shish va songa ko`paytirish amallariga nisbatan yopiqligini ko`rsatamiz. Agar g 1
2
bo`lsa, u holda (α 1
1 + α 2 g 2
1 (g 1 , f ) + α 2 (g 2 , f ) = 0. Endi M ⊥ to`plamning yopiqligini ko`rsatamiz. Faraz qilaylik, {g n } ⊂ M ⊥ elementlar ketma-ketligi g ∈ H elementga yaqinlashsin. U holda skalyar ko`paytmaning uzluksizligiga ko`ra, istalgan f ∈ M uchun (g, f ) = lim n→∞ ( g n , f ) = 0. Demak, g ∈ M ⊥ , ya'ni M ⊥ yopiq qism fazo bo`lar ekan. M ⊥ qism fazo M qism fazoning ortogonal to`ldiruvchisi deyiladi. Bizga H Hilbert fazosi va uning M 1 va M 2 qism fazolari berilgan bo`lsin. 28.3-ta'rif. Agar barcha f 1
1 va f 2 ∈ M 2 lar uchun (f 1 , f 2 ) = 0 bo`lsa, u holda M 1 va M 2 qism fazolar ortogonal qism fazolar deyiladi. 28.3-teorema. Agar M − H Hilbert fazosining yopiq qism fazosi bo`lsa, u holda ixtiyoriy f ∈ H element yagona usul bilan f = h + h 0 yig`indiga yoyiladi, bu yerda h ∈ M , h
. Isbot. Avvalo, bu yoyilmaning mavjudligini isbotlaymiz. Buning uchun M da {φ n } to`la ortonormal sistema olamiz va h = ∞ X
c n φ n , c n = (f, φ n ) 282 deymiz. Bessel tengsizligiga ko`ra, ∞ X
c 2
qator yaqinlashuvchi bo`lgani uchun h ∈ M . Endi h
= f − h deb olamiz. Ko`rinib turibdiki, ixtiyoriy n ∈ N uchun (h
) = (f, φ n ) − (h, φ n ) = c n − c n = 0. Ixtiyoriy ξ ∈ M element uchun
X
a n φ n va (h 0 , ξ) = ∞ X
a n (h 0 , φ n ) = 0, ya'ni h
. Endi yoyilmaning yagonaligini isbotlaymiz. Faraz qilaylik, boshqa bir f = h 1 + h 0 1
1
1
⊥ yoyilma mavjud bo`lsin. U holda ixtiyoriy n ∈ N uchun (h 1 , φ n ) = (f, φ n ) = c n . Bu yerdan kelib chiqadiki h 1 = h, h 0 1 = h 0 . ∆ 28.1-natija. M ⊂ H qism fazoning ortogonal to`ldiruvchisining ortogonal to`ldiruvchisi M ning o`ziga teng, ya'ni ¡
⊥ ¢
= M . Shunday qilib, H fazoning o`zaro to`ldiruvchi qism fazolari haqida kr yuritish mumkin. Agar M va M ⊥ ikkita shunday bir-birini to`ldiruvchi qism fazolar va {φ
mos ravishda M va M ⊥ dagi to`la ortonormal sistema bo`lsa, u holda {φ
va {φ 0 n } sistemalarning birlashmasi butun H fazoda to`la ortonormal sistema bo`ladi. 28.2-natija. H fazodagi har qanday ortonormal sistemani to`la sistema- gacha to`ldirish mumkin. Agar {φ n } sistema chekli bo`lsa, u holda bu sistemaga kiruvchi elementlar soni {φ
sistemadan hosil qilingan M qism fazoning o`lchamiga va M ⊥ qism fazoning koo`lchamiga teng. Shunday qilib, quyidagiga egamiz. 283
28.3-natija. n o`lchamli qism fazoning ortogonal to`ldiruvchisi n koo`l- chamga ega va aksincha. 28.4-ta'rif. Bizga H Hilbert fazosi va uning o`zaro ortogonal M 1 va M 2 qism fazolari berilgan bo`lsin. Agar ixtiyoriy f ∈ H element f = h 1 + h 2 , h 1
1
2
2 ko`rinishda tasvirlansa, u holda H fazo o`zaro ortogonal M 1 va M 2 qism
fazolarning to`g`ri yig`indisiga yoyiladi deyiladi va H = M 1
2 ko`rinishda yoziladi. To`g`ri yig`indini chekli yoki sanoqli sondagi qism fazolar uchun ham umum- lashtirish mumkin. Agar quyidagi shartlar bajarilsa H o`zining M 1
2
M n , . . . qism fazolarining to`g`ri yig`indisiga yoyilgan deyiladi: a) M
qism fazolar juft-jufti bilan o`zaro ortogonal, ya'ni M i dagi ixtiyoriy vektor M
dagi barcha vektorlarga ortogonal, i 6= k ; b) ixtiyoriy f ∈ H element
1 + h 2 + · · · + h n + · · · , h n ∈ M n , n = 1, 2, . . . (28.2) ko`rinishda tasvirlanadi, agar qo`shiluvchilar soni cheksiz bo`lsa,
X
k h n k 2 qator yaqinlashuvchi bo`ladi. Bu holda H = ∞ P
⊕M n ko`rinishda yoziladi. Osongina ko`rsatish mumkinki, agar f uchun (28.2) yoyilma mavjud bo`lsa, u yagona va quyidagi tenglik o`rinli: k f k 2 = ∞ X
k h n k 2
284
Qism fazolarning to`g`ri yig`indisi bilan bir qatorda chekli yoki sanoqli sondagi Hilbert fazolarining to`g`ri yig`indisi haqida ham gapirish mumkin. Agar H 1 va H 2 lar ixtiyoriy Hilbert fazolari bo`lsa, u holda ularning to`g`ri yig`indisi H = H 1
2 quyidagicha aniqlanadi. H fazoning elementlari barcha (h Download 1.42 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling