M j o r a y e V, J. E s h o n q u L o V

meteorologik nazariya” yoki “shamsiy-meteorologik nazariya” 
(nemis olimlari — A.Kun, M.Myuller va rus olimlari - F.N.Buslayev, 
L.F.Voyevodskiy, O.F.Miller), miflarni xalqning yovuz kuchlar va 
ruhlar olami to ‘g ‘risidagi tasavvurlari tizimi sifatida tushuntiruvchi 
“quyi mifologiya” yoki “demonologik nazariya” (nemis olim­
lari - V.Shvars, V.Minxart), ruh haqidagi qarashlarni tabiatga tatbiq 
etish asosida yuzaga kelgan “animistik nazariya” (ingliz olim lari- 
K.Taylor, G.Spenser, E.Lang, nemis olimi - L.Frobenus, rus olimi
- V. Klinger), miflarni tadqiq etishda adabiyotshunoslik va tilshunos- 
lik metodlarini qo‘llashga asoslangan “tarixiy-filologik nazariya” 
(nemis olimlari - G.Uzener, U.Vilamovits-Myollendorf, rus olim­
lari - F.F.Zelinskiy, YE.G.Kagarov, S.AJebelev, N.I.Novosadskiy,
1.1.Tolstoy) o ‘ziga xos tadqiq usullari bilan alohida ajralib turadi.
“Mifologik maktab”ning nazariy 
qarashlari rus 
olimlari 
1.1 .Buslayevning “Rus xalq og‘zaki ijodi va san’ati tarixidan ocherk- 
lur” (1861), A.N. Afanasyevning “Slavyanlarning tabiat bilan bogTiq 
poetik qarashlari” (1866-69), V.N.Pipinning “Rus xalq ertaklari”
1
18()5), A.N.Veselovskiyning “Qiyosiy mifologiya va uning metodi”
37

---

(1873), YE.M.Meletinskiyning «Происхождение героического 
эпоса» (1963), «Поэтика мифа» (1976) kabi asarlarida yangi mate­
riallar va ilmiy xulosalar bilan rivojlantirildi.
0 ‘zbek folklorshunosligida ham miflami tadqiq etish borasida 
salmoqli ishlar amalga oshirilgan. Xususan, mifologiyaning o‘zbek 
xalq dostonlari syujet qurilishi va obrazlar silsilasida tutgan o ‘rni 
G ‘. Akramov tomonidan chuqur tadqiq etildi. Uning “0 ‘zbek xalq 
dostonlarida mifologiya” (1980) mavzuidagi yirik tadqiqoti m if va 
epos munosabati masalasini “G o‘ro‘g i i ” turkumiga mansub dos- 
tonlardagi mifologik obrazlar tahlili misolida o ‘rganishning ajoyib 
namunasi hisoblanadi. Ertak va dostonlarda mifologiyaning saqlanib 
qolishi dostonlaming qadimiyligi hamda xalq tasaw u rid a mifologik 
tushunchalaming yashovchanligi bilan belgilanishini ilmiy-nazariy 
jihatdan asoslab bergan tadqiqotchi totemistik, animistik va manistik 
(ajdodlar homiyligi to ‘g ‘risidagi) mifologiyaning o ‘zbek folklori- 
dagi talqinlarini keng ko‘lamda o ‘rgandi. G ‘.Akramovning “Anima- 
tik mifologiya” (1977), “Manistik mifologiya” (1979), “G o‘ro ‘g ‘li” 
turkumida mifologik obrazlar” (1978), “M ifologiyaning ayrim epik 
janrlar bilan o ‘zaro munosabati” (1981), “M if va yozm a adabiyot 
munosabatiga doir” (1996) kabi asarlaridagi tahliliy mulohazalar 
va xulosalar o ‘zbek xalq eposi o ‘zining ko‘p asrlik badiiy-estetik 
taraqqiyoti davomida mifologiyadan oziqlangani holda, uning inkori 
sifatida yuzaga kelganligini isbotlab berganligi bilan folklorshunos­
lik tarixida muhim ahamiyat kasb etadi.
0 ‘zbek adabiy tafakkuri taraqqiyotidagi tarixiy-folkloriy jarayon- 
ning muhim qonuniyatlaridan biri - janrlar diffuziyasi, y a ’ni turli-tu- 
man janrlam ing bir-biriga singib ketishini tadqiq etgan B.Sarimsoqov 
mifning epik janrlar tizimidagi о ‘mini m if va ertak, m if v a doston 
munosabati tahlili orqali ko ‘rsatib berdi. U o ‘zbek mifologiyasi 
arxaik, klassik hamda o ‘rta asrlarga xos miflarni o ‘z ichiga oladi, deb 
hisoblaydi. Bizningcha, o ‘zbek mifologiyasining taraqqiyoti qadimgi 
ajdodlarimizning totemistik, animistik, dualistik va magik inonchlari; 
ibtidoiy odamlar turmushida ritual-ramziy ahamiyat kasb etgan т а ­
зе

---

rosimlar; 0 ‘rta Osiyoda yashagan qadimgi qavmlar dunyoqarashida 
alohida o ‘rin tutgan otashparastlik aqidalari; oikam izda shakllangan 
qadimgi dehqonchilik madaniyati an’analari bilan bog‘liq hosildorlik 
kultlari; islom dini ta ’limoti va u orqali 0 ‘rta Osiyoga kirib kelgan 
Sharq, xususan, arab folklori an’analari; mo‘g ‘ul va buryat, chin va 
hind, eron va yunon mifologiyasining ijodiy ta ’siri bilan bevosita 
aloqadordir.
Shu bois, biz o'zbek miflarining yuzaga kelishi va shakllanish 
bosqichlarini quyidagicha tasniflash maqsadga muvofiq, deb hisob- 
laymiz:
1)