M j o r a y e V, J. E s h o n q u L o V
Download 5.86 Mb. Pdf ko'rish
|
folklorshunoslikka kirish.jorayev.m.
|
«Fin maktabi», Folklor asarlarini o ‘rganish, ayniqsa, epik syu-
jellar va motivlaming genezisi hamda tarqalish areali xususida likr yuritish, xalq eposi, og ‘zaki nasriy asarlar bo‘yicha katalog va ko'rsalkichlar tuzishda “fin folklorshunoslik maktabi”ning ilmiy- nnzariy qarashlari, xususan, uning “tarixiy-jo‘g ‘rofiy metodi”dan loydalaniladi. Folklorshunoslikdagi “tarixiy-jo‘g ‘rofiy metod”ning yuzaga kelishi va ilmiy tadqiqotlar amaliyotiga joriy etilishi muay- ynu folklor asarini turli variantlar asosida yozib olib, nashr etish va Ilmiy lahlilda variantlarni qiyoslab o ‘rganish usulining qo‘llanilishi bilan bo^'lanadi. Xalq o^'zaki badiiy ijodi asarlarini to ‘plash ishlari Finlandi- ymljt XVII asr oxirida boshlangan. 0 ‘zining butun umrini shod- litnil va irland xalq qo‘shiqlarini to ‘plashga baxsh etgan ingliz 41 shoiri J.Makfersorming asarlarini sevib mutolaa qilgan fin filologi E.G.Portan 1776-1788-yillarda о ‘z xalqining qadimiy qo ‘shiqlaridan ayrim nammialami yozib olgan. Fin runalari esa ilk bor Topelius to monidan k ash f etilgan. 1831-yilda «Fin adabiyoti» jam iyati tashkil etilgach, o ‘lkada folklor asarlarini to ‘plash bilan qiziquvchi kishilar uchun katta imkoniyatlar yuzaga keldi. Dunyo xalqlari badiiy tafak- kuri tarixida muhim o ‘rin tutadigan fin runalari — “Kalevala”ning yozib olinishi esa, asli kasbi tabib bo‘lgan fin folklorshunosi va tilshunosi Elias Lyonrot (1802-1884) faoliyati bilan bog‘liqdir. E.Lyonrot talabalik yillaridayoq xalq tabobatiga doir materiallar to ‘playotganida har xil xastaliklarni davolash maqsadida ijro etiladi- gan afsun-avrash matnlarini yozib olgan. Shu tariqa, u fin xalqining ota-bobolari tomonidan yaratilgan liro-epik qo ‘shiqlar — runalarn- ing sehrli olamiga kirib bordi. Oddiy dehqon kiyimini kiyib olib, fin ranalarini to'plashga kirishgan yosh E.Lyonrot 1828-1844-yillarda Sharqiy Finlandiya va Kareliya bo‘ylab safar qilgan. Har bir ijrochi unga o‘zi yoddan biladigan variantni kuylab bergan. Ammo sinchkov olim bu variantlaming har biri mustaqil asar ekanligini sezib qolgan. Shuning uchun ham E.Lyonrot o‘zi yozib olgan runa namunalaridan foydalangan holda, barcha variantlar asosida fin xalq eposi — “K alevala” dostonini qayta tiklagan. U fin xalq q o ‘shiqlari to ‘plami (“Kanteletar”, 1829-1831), fin maqol va matallarini ham to ‘plab, chop ettirgan. Xalq qo'shiqlarini turli variantlari bilan birga yozib olish amali- yoti aslida birinchi marta serb shoiri va folklorshunosi V.S.Karadjich (1787-1864) tomonidan qo‘llanilgan. U o ‘zi yozib olgan serb xalq qo‘shiqlarini 1813-1815-yillarda Venada bir necha jildlik kitob holi- da chop ettirgan. Lekin E.Lyonrot tadqiqotlarining ahamiyati shunda ediki, u fin nmalarining variantlaridan tarixiy-rekonstruktiv maqsad- da foydalanib, allaqachonlar yaxlit asar sifatida jonli ijrodan tushib qolgan ulkan xalq eposini tiklashga erishdi. Taniqli fin adibi va filolog olimi, Gelsingforss universiteti pro- fessori Yulius Kron (1835-1888) o ‘z ijodiy faoliyati davomida “Ka- 42 levala” eposini o ‘rganishga katta ahamiyat bergan. Fin milliy epo- sining o ‘ziga xos syujet qurilishi, betakror obrazlar tarkibi va badi- iyati Y.Kronni yoshligidanoq o ‘ziga maftun etgani bois, 1884—yilda “Kalevala”ning genetik ildizlariga doir yirik ilmiy tadqiqotini nashr ettirdi. U mazkur epos syujetining genetik asoslarini aniqlash maqsa dida dostonning turli davrlarda va turli hududlarda tarqalgan vari- antlarini qiyosiy tahlil qilishga kirishdi. Uning fikricha, “eposning yuzaga kelishi masalasini aniqlashga kirishishdan avval bu asarning barcha namunalarini geografik va xronologik jihatdan bir tizim ho- liga keltirish lozim. Shunday qilinsa, eposning qadimiy namunasiga xos elementlami nisbatan keyinroq qo‘shilgan motiv va badiiy un- surlardan ajratib olish mumkin bo‘ladi”. Epos genezisini oydinlashtirish bilan bog‘liq bu metodni Y.Kron o'zining 1988—yilda chop ettirilgan “Kalevalan toisinnot” asarida muvaffaqiyat bilan qoMlagan. U xalq eposi variantlarini mavzu tip- lari va mazmuniga qarab tasniflash bilangina cheklanib qolmasdan, folklorshunoslikda birinchi marta dostonlami yaratilish davri va tar- qalish hududiga ko‘ra ham guruhlashtirish mezonlarini ishlab chiqdi. Y.Kron folklor asarlarini o ‘rganishdagi tarixiy-jo'g'rofiy metodni ishlab chiqishda S.Grundtvig tadqiqotlari hamda V.Ril gipotezalariga asoslandi. 0 ‘zining Skandinaviya filologiyasiga doir tadqiqotlari bilan folklor asarlarini yozib olib, nashr etish va ilmiy o'rganish so- hasida yangi yo'nalishga asos solgan daniyalik professor Sven Grundtvig (1824-1883) uzoq yillik folklor to ‘plovchilik faoli- yati davomida xalq eposi va qo‘shiqlarining k o ‘plab variantlarini yozib oldi. U o ‘z mamlakatining barcha hududlaridan to'plangan va shakllanish tarixiga ko‘ra turli davrlarda yaratilgan folklor asar- Ini ini nashrga tayyorlab, “Daniyaning qadimiy xalq qo ‘shiqlari” I 1853-1899 yillarda chiqarilgan yetti jildlik bu majmua “Danmarks p;imle folkeviser” deyiladi) nomi ostida chop ettirdi. 0 ‘zidan av- v;il^i folklorshunoslardan farqli ravishda, S.Grundtvig variantlilik— 43 - qo'shiqlarning xalqchiliigini belgilashdan tashqari, xalq poetik ijodiyoti an 'anasining taraqqiyotini k o ‘rsatuvchi badiiy qonuniyat ham ekanligini qayd qilgan. Nemis yozuvchisi Vilgelm Ril (1823-1897) esa о ‘zining nemis xalqi tarixiga doir tadqiqotida mamlakatning j o ‘g ‘rofiy tuziiishi va unda istiqomat qiluvchi aholi orasidan to ‘plangan faktik mate- riallarni tarixiy-jo‘g ‘rofiy m etod asosida tavsifladi. Uning izdoshi V.Shvars esa nem is dehqonlarining urf-odat va m arosim larida saqlanib qolgan qadimgi tasavvurlarning qoldiq holda yetib kelgan ko‘rinishlarini ularning tarixiy-jo‘g ‘rofiy jihatdan tarqalish doira- siga ko ‘ra o ‘rgandi. Shu tariqa, daniyalik S.Grundtvigning folklor asarlarini barcha variantlar asosida ilmiy tavsifiash usuli hamda V.Rilning faktik m ateriallarni tarixiy-jo‘g ‘rofiy jihatdan tarqalish doirasiga k o !ra baholash mezoni Y.KrOn tomonidan ishlab chi- qilgan “tarixiy-jo‘g ‘rofiy m etod”ning yuzaga kelishi uchun ilmiy- nazariy asos vazifasini o 'tagan. Fin folklorshunosligidagi “tarixiy-jo‘g‘rofiy metod”ning shakl- lanishida qiyosiy tilshunoslik va hind filologiyasi bo ‘yicha yirik mu- taxassis, Gyottingen universiteti professori, “sayyor syujetlar” mig- ratsiyasi, ya’ni “o'ziashtirm a nazariyasi” (“теория заимстваваний”) ga asos solgan nemis filolog olimi T.Benfey(l809-188l)ning “tar- ixiy-oriyentalistik n azariy asi” ham muhim ahamiyat kasb etgan. Jahon xalqlari adabiyoti va folkloridagi mushtarak syujetlami qiyo siy o ‘rgangan T.Benfey Yevropa xalqlari og ‘zaki ijodidagi ko ‘pgina asarlai" Hind adabiyoti ta ’sirida shakllangan va aksincha. Markaziy Yevropada yaratilgan ayrim folklor namunalari Kichik Osiyo orqali Sharq mamlakailari xalqlari orasida ommalashib ketgan, deb hisob- laydi. T.Benfey og‘zaki badiiy an ’ananing epik syujetlar migratsiya- sidagi rolini alohida e ’tiro f etgani holda, ko‘pincha adabiy yodgor- liklar yoki folklor asarlarining badiiy jihatdan qavta ishlangan na- munalariga tayanib ish ko ‘rgan. Fin olimi Y.Kron esa, T.Benfeydan farqli о ‘laroq, badiiy an’ana taraqqiyotida xalq poetik xotirasining qadimiy shakllarini o ‘zida saqlab kelayotgan folklor asarlarini qiyo- 44 siy tahlil uchun manba qilib olgan. Ammo poetik asarning ilk matn- larini tiklash muammosi har ikkala olim uchun ham ustuvor ilmiy maqsad hisoblangan. “Tarixiy-jo‘g ‘rofiy metod”ning rivojlanishi va takomillashishi- da Y.Kronning o ‘g ‘li, Xelsinki universiteti professori, xalq og‘zaki badiiy ijodi va qiyosiy folklorshunoslik bo‘yicha yirik mutaxassis, “o ‘zlashtirma nazariyasi”ning o ‘ziga xos talqini hisoblangan “geo- Download 5.86 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|