M j o r a y e V, J. E s h o n q u L o V

by 
ацда кеигроц маълумот олиш учун царанг: Мелетинский Е.М. 
М ифология/ / Мифы народов мира. ТЛ. — М., 1982, 16-17 с.
31

---

xos bo‘lgan miflarni tahlil qilishga tarixiy nuqtayi nazardan yondash- 
di. Mifologiyani tadqiq etishda birinchi marta «qiyosiy metod»ni 
qoMlagan B.Fontenel antik miflarni qadimgi hind asotirlari bilan 
qiyoslab o ‘rganish asnosida jahonning turli xalqlari miflari orasida- 
gi o ‘xshash va farqli jihatlarni aniqladi. Miflarni qiyosiy o ‘rganish 
tajribasi J.Lafitoning Shimoliy Amerikada istiqomat qiluvchi hindu 
qabilalari mifologiyasiga bag‘ishlangan asarlarida ham q o ‘llanilgan.
M if mohiyatini oydinlashtirishda XVIII asrda yashagan italiyalik 
olim J.Viko (1668-1744)ning miflarni “poejik nutq”ning arxaik shakli 
sifatida talqin qilishga asoslangan nazariyasi, shuningdek, uning “ibti­
doiy ideologiya sinkretizmi”, “mifning poetik tabiati”, “m if - ilohiy 
poeziya ekanligi” haqidagi ilmiy qarashlari muhim ahamiyatga ega 
boMdi. Uning yozishicha, insoniyat o‘z taraqqiyotining eng quyi qat- 
lamida fikrni imo-ishoralar, belgi-ifodalar va ramzlar vositasida bayon 
qilgan. Bu “til” shakli o ‘z mohiyatiga ko‘ra metaforik, ya’ni «poetik 
nutq» tabiatiga ega bo‘lgan. Mifni talqin qilishning bu o ‘ziga xos naza­
riyasi keyinchalik mifshunos M.Myuller tomonidan ilgari surilgan 
“miflarni lingvistik talqin qilish konsepsiyasi”ga asos b o ld i.
XIX asrda yashab, ijod qilgan nemis olimlari I.G.Gerder (1744- 
1803), A.B.Shlegel (1767-1845) vaF.Shlegel (1772-1929) asarlarida 
mifologiya “qadimgi ajdodlar tomonidan yaratilgan poetik qadriyat”, 
“diniy e ’tiqodning ilk shakli”, “qadimgi odamlaming borliqni ramz 
va timsollar vositasida anglashining natijasi” tarzida talqin qilin- 
gan. Nemis faylasufi I.G.Gerder miflarda ham muayyan darajadagi 
“badiiylik va milliy o ‘ziga xoslik” mavjudligini qayd qilgan bo ‘lsa, 
F.Shlegel “m if tili”, y a ’ni «ramz va timsollar nazariyasi»ni ilgari 
surgan. Uning “mifologiyani insoniyat ruhiyatining tub-tubidan, 
eng chuqur qatlamlaridan chiqarib olmoq kerak, ana shunda u har 
qanday san’at asaridan go‘zalroq ekanligiga amin bo‘lasiz. Chunki 
san’atning barcha turlarini o ‘zida mujassam etgan m if she’riyatning 
ilk sarchashmasidir”, - degan so‘zlari qadimgi miflarning sinkretik 
xarakteri va badiiy tafakkur taraqqiyotida tutgan o ‘rnini baholashda 
muhim nazariy ahamiyat kasb etadi.
32

---

Mifni “har qanday san’atning ilk manbai” sifatida talqin qilish ro- 
mantizm davrining yirik faylasufi F.Shelling (XIX asr) estetikasining 
ham asosini tashkil etgan. 0 ‘zining “San’at falsafasi” nomli asari- 
da mifologiyani “estetik fenomen” sifatida tahlil qilgan F.Shelling 
ta’limotieha, m if - tabiat hodisalarini xayoliy uydirma, fantaziya va 
ramzlar vositasida “anglash” mahsulidir.
Xullas, XIX asrning birinchi yarmida F.Shelling va A.Shlegelning 
mifik tafakkur falsafasi hamda mifning estetik mohiyati xususidagi 
nazariy qarashlari, shuningdek, L.Amimning K.Brentano bilan ham- 
korlikda yaratilgan “Bolaning g‘aroyib shoxi” nomli tadqiqoti, “Gey- 
delberg romantiklar to ‘garagi”ning a ’zosi I.I.Gyorres (1776-1884) 
ning “Miflar tarixi” asari va boshqa olimlarning qadimgi miflarni 
o ‘rganish asosida chiqargan xulosalari Yevropa folklorshunosligi- 
dagi “mifologik maktab”ning shakllanishi uchun asos boidi.
“Mifologik maktab”ning yuzaga kelishi va folklorshunoslikning 
o'ziga xos ilmiy yo‘nalishiga aylanishida Vilgelm Grimm va Yakov 
Grimmlarning xizmatlari k attab o ‘ldi. Ulaming folkloristik tadqiqot- 
larida xalq og‘zaki badiiy ijodiyotining qadimiy asoslari, ayniqsa, 
mifologiya masalalari muhim o ‘rin tutgan. 1835-yilda Y.Grimmning 
“Nemis mifologiyasi” nomli asari bosilib chiqdi. “Edda” va “Ni- 
belungi” eposlari tahliliga bag‘ishlangan bu kitobda m uallif o ‘rta 
asr solnomalari hamda avliyolaming manoqiblari, ko‘hna tasav- 
vur va e ’tiqodlarning folklor asarlarida, xalq urf-odatlari va ma- 
losimlari, rasm-rusum va odatlarida saqlanib qolgan qoldiq holdagi 
ko'rinishlarini qiyosiy tahlil qilish orqali qadimgi german miflari- 
ning ildizlarini aniqlashga harakat qilgan. Y.Grimm mifologik 
(asavvurlarning maqol, matal, qo‘shiq, topishmoq, afsona kab ijan - 
rlarda saqlanib qolgan izlari qadimgi germanlarning tasavvurlari va 
c ’tiqodiy qarashlari tizimi qanday bo‘lganligini aniqlashda o ‘ziga 
40
s kalit rolini o ‘taydi deb hisoblagan. U yoki bu mifologik tasav- 
\ uming qadimiylik darajasini oshirib ko‘rsatishga urinish, afsona, 
ciink, topishmoq tarkibidagi mifologizmlarni “qadimgi tasavvurlar 
qoldigT' sifatida talqin qilishda folklor janrlarining shakllanish ja-
33

---

rayoniga xos tarixiylik prinsipini hisobga olmaslik hamda qiyosla- 
nayotgan hodisalarning zohiriy mutanosibligiga berilib ketish kabi 
kamchiliklaridan qat’iy nazar, Y.Grimmning bu asari folklorshunos- 
likda katta shuhrat qozondi.
Y.Grimm tomonidan qo‘llanilgan «qiyosiy mifshunoslik metodi» 
katta hajmdagi faktik materialni ilmiy tavsiflashga imkon berdi. Bu 
asar faktik materialga boyligi, metodologik asosining o 'z davriga 
nisbatan yangiligi, m if talqiniga doir barcha ilmiy qarashiarni o ‘zida 
mujassamlashtirganligi va german miflarining tizimiy tahliliga 
bag‘ishlanganligi tufayli, uning muallifi Y.Grimmning ilmiy kon- 
sepsiyasi folklorshunoslikda “mifologik maktab nazariyasi”ga asos 
soldi, deb e ’tiro f etildi. Shu tariqa folklorshunoslik fani tarixida “m i­
fologik maktab” atamasi paydo bo‘ldi.
“M ifologik maktab” jahonning ko‘pgina mamlakatlari folklorshu- 
nosligida keng ko‘lamda rivojlandi. Bu borada, ayniqsa, Germaniya 
(A.Kun, V.Shvars, V.Manxardt), Angliya (M.Myuller, J.Koks), Ita- 
liya (A.De.Gubernatis), Fransiya (M.Breal), Shveytsariya (A.Pikte), 
Rossiya (A.N.Afanasyev, F.I.Buslayev, O.F.Miller), Amerika 
(E.Chembers, G.Marrey, J.Xarrison, J.Ueston, F.Kornford)da olib 
borilgan ilmiy tadqotlar “mifologik maktab” nazariyasini takomil- 
lashtirishga katta hissa bo‘lib qo‘shildi.
XIX 
asm ing ikkinchi yarmidan e ’tiboran “m ifologik m aktab” bir 
nechta y o ‘nalishga bo‘lingan ho Ida taraqqiy eta boshladi. Shular- 
dan biri “mifning ilk mohiyatini lingvistik tahlil vositasida rekon- 
struksiya qilish” yoki “etim ologik y o ‘na!ish” deb ataldi. A.Kun, 
V.Shvars, V.Manxardt, M.Myuller, F.I.Buslayev, A.TSJ.Afanasyev, 
A.A.Potebnya kabi olimlar hind-yevropa tillari materiali asosida 
keng k o ‘lamli qiyosiy-lisoniy va etim ologik tahlil vositasida mi- 
fologiyaning arxaik qatlamini rekonstruksiyalashga bag‘ishlangan 
asarlar yaratdilar..
T o‘g ‘ri, mifni qadimgi odam tomonidan ijod qilingan “lisoniv 
hodisa” sifatida baholash an’anasi XVIII asrdayoq mavjud bo‘lgan. 
M asalan, mifni “lisoniy belgi” deb bilgan J. Vikoning fikricha, barcha
34

---

miflar quyoshning chiqishi va botishi, nur va zulmat bilan bogiiq. 
“Qadimgi xalqlar mifologiyasi va simvolikasi” kitobining muallifi 
F.Kreyserning yozishicha, “ilk diniy e’tiqod tabiatni jonlantirishdan 
kelib chiqqan, shu bois, tildagi ayrim ramziy timsollaming mohiyati 
ham shu bilan izohlanadi” .
Mifshunoslikdagi “lingvistik tahlil metodi”ni chuqur o ‘zlashtirgan 
A.Kun (1812-1881) о ‘zining “Olov va ilohiy sharbatning keltirilishi” 
(1859) asarida “etimologik yo‘nalish”ning asosiy nazariy qarashlari 
va metodini yoritib berdi. Prometey haqidagi yunon mifini tahlil qil­
gan tadqiqotchi mazkur asotir qahramoni nomining kelib chiqishini 
qadimgi sanskrit tilidagi “pramathyas” - “parmalovchi” m a’nosini 
bildiruvchi so‘zga bog‘laydi. Bu lingvofolkloristik xulosa qanchalik 
bahsli boiishidan qat’iy nazar, mifonimlarni tadqiq etish borasidagi 
dadil qadam hisoblanadi.
A.Kun о ‘zining “Miflarning shakllanish bosqichlari” nomli asari­
da (1873) miflarni paleolingvistik aspektda o‘rganishga doir izlanish- 
larini davom ettirdi. U “ko‘pgina miflar momaqaldiroq, chaqmoq, 
yom g‘ir, shamol, bulut kabi tabiat hodisalarining ilohiylashtirilishi 
natijasida yuzaga kelgan” degan qarashni ilgari surish orqali “mi­
fologik maktab” ning “meteorologik nazariya” nomli yangi ilmiy 
konsepsiyasini yaratdi.
Miflarning kelib chiqishi bilan bog‘liq “lingvistik konsepsiya” 
tarafdorlaridan yana biri M.Myuller (1823-1900) ham A.Kun nazari- 
yasini qo‘llab-quvvatladi. Asosan, sanskrit va qadimgi yunon tillarini 
qiyosiy tadqiq etish biian shug‘ullangan bu olim o ‘z metodikasini 
mifologiyaga ham tatbiq etdi va folklorshunoslikdagi “qiyosiy inif-