M porsaev, B. Sh. Safarov, D. Q. Usmanova raqamliiqtisodiyot asoslari

Birlamchi ma’lumotlar bu aniq muammolarni hal qilish uchun maxsus olib borilgan tadqiqotning obyektlari to‘g‘risida to‘g‘ridan-to‘g‘ri manbadan olingan (paydo bo‘lish vaqtida), marketing tadqiqotlari deb ataladigan ma’lumot.
Ikkilamchi ma’lumotlar - bu marketing tadqiqotni olib bor- ishda tashqi va ichki manbalardan to‘plangan tadqiqot obyekti to‘g‘risidagi ma’lumotlari. Ikkilamchi ma’lumotlarning manbalari korxona bilan bog‘liq ravishda ichki va tashqiga bo‘linadi.
Ikkilamchi ma’lumotlarning birlamchi ma’lumotlarga nis- batan asosiy kamchiliklari bu ma’lumotlarning to‘liqligi, ishonch- liligi va ulardan foydalanish imkoniyatlarini, shuningdek, raqobatchilar uchun mavjudligini baholash qiyinligidir. Ikkilamchi ma’lumotlarning afzalliklari, qoida tariqasida, qabul qilish tezligi va dastlabki ma’lumotlarga nisbatan arzonligi va bir nechta man- balarni taqqoslash qobiliyatidir.
Birlamchi ma’lumotlarni yig‘ishning uchta asosiy usuli mavjud: kuzatuv, so‘rovnoma, eksperiment (3.2.2-jadval).
3.2.2-jadval
Birlamchi ma’lumot to‘plash usullari

Usul	Ta’rif	Shakllar
Kuzatuv	Kuzatish obyektiga ta’sir qilmasdanoq sezgir organlari tomonidan qabul qilingan vaziyatlarni muntazam ravishda yoritish	To‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bilvosita kuzatish, ochiq yoki yashirin, tuzilgan yoki tuzilmagan, inson sezgi va asboblari yordamida amalga oshiriladi

So‘rovnoma	Bozor ishtirokchilari va ekspertlar bilan su- hbat	Yozma yoki og‘zaki, yakka yoki ko‘p marotabali, guruhli yoki individual, tuzilgan yoki tuzilmagan
Tajriba	Qo‘shimcha omillarni bir vaqtning o‘zida boshqarish asosida bir omilning boshqasiga ta’sirini o‘rganish	Dala yoki laboratoriya (kabinet)

Tashqi ikkilamchi axborot turlari va ularni olish manbalari quyidagi 3.2.3-jadvalda keltirilgan:
3.2.3-jadval
Tashqi ikkilamchi ma’lumot va uni olish manbalari

Axborot	Xususiyatlari	Qabul qilish manbalari
Iqtisodiy ma’lumotlar	Mamlakat, mintaqa va boshqalar iqtisodiyoti haqida umumiy ma’ lumot	Davlat xizmatlari, to‘plamlar, yangiliklar va davriy nashrlar va boshqalar
Birja va moliyaviy ma’ lumotlar	Birja kotirovkalari, valyuta kurslari, chegirma stavkalari, tovar va kapital bozorlari, investitsiyalar va boshqalar haqida ma’ lumot	Birja va moliyaviy ma’ lumotlarning maxsus xizmatlari, bro- kerlik kompaniyalari, banklar va boshqalar
Kasbiy va ilmiy-texnik информация	Mutaxassislar uchun pro­fessional ma’lumotlar (yuristlar, iqtisodchilar, muhandislar va	Bu davlat xizmatlari, turli tijorat tashkilotlari, ilmiy-tadqiqot institut- lari va boshqalar

	boshqalar), ilmiy-texnik (mavhum ilmiy-texnik jurnallar, patentlarning tavsifi va boshqalar), fanning fundamental va amaliy sohalaridagi ma’ lumotnomalar.	tomonidan ta’ minlanadi.
Tijoratli ma’lumot	Korxonalar va tashkilotlar, ularning ishlash yo‘nalishlari, narxlari, moliyaviy holati, biznes aloqalari, bitimlar, iqtisodiyot va biznes sohasidagi biznes yangiliklari va boshqalar to‘g‘risida ma’lumotlar	U bozor ishtirokchilarining o‘zlari tomonidan elektron yoki bosma nashrlar, jumladan, narxlar ro‘yxati, mahsulot kataloglari, moliyaviy hisobotlar, qimmatli qog‘ozlar emitentlarining hisobotlari va boshqalar ko‘rinishida taqdim etiladi.
Statistik ma’lumot	Korxonalar, banklar va boshqa tashkilotlarning, ma’lum bozorlar, jug‘rofiy va ma’muriy hududlar va boshqalar uchun birlashishi uchun hisoblangan ko‘rsatkichlar	U asosan davlat statis- tika xizmatlari tomoni­dan bosma va elektron ko‘rinishda turli xil statistik to‘plamlar ko‘rinishida taqdim eti- ladi.
Ommaviy va iste’molchilar to‘g‘risidagi ma’ lumotlar	Ko‘p foydalanuvchilar uchun mo‘ lj allangan ma’lumotlar, masalan, yangiliklar xizmatlari va matbuot agentliklari ma’lumotlari, ob-havo,	Ommaviy axborot vositalari, telekommu- nikatsiya tarmoqlari, ommaviy foydalanish uchun turli xil ma’lumotnomalar (tele-

	yo‘l harakati jadvali va boshqalar.	fon ma’lumotnomalari, mehmonxonalar va restoranlarning ma’lumotnomalari va boshqalar).
Buyurta aso- sida marketing tadqiqotlari	Xaridor buyurtmalari bo‘yicha bozor tadqiqot­larini olib boradigan fir- malar tomonidan taqdim etilgan ma’lumotlar	Marketing tadqiqotlari odatda maxsus tijorat firmalari tomonidan amalga oshiriladi

Ma’lumot to‘plashni tashkil qilish
Ma’lumot to‘plashni tashkil qilishda uchta yondashuv ajralib turadi:

• 
  ma’lumotlarni yig‘ish korxona tomonidan amalga oshiri-
  

ladi;

• 
  maxsus tuzilgan vaqtinchalik guruh tomonidan;
  
• 
  ixtisoslashgan kompaniyalardan ma’lumotlarni yig‘ish uchun buyurtma olinmoqda.
  

Marketing tadqiqotlarida ma’lumotlarni tahlil qilish va prognozlash usullari
Ma’lumotni tahlil qilish dastlabki ma’lumotlarni ma’lu­motlarga ishlov berishdan boshlanadi, ularning asosida qarorlar qabul qilinadi.
Quyida statistik tahlil keltirilgan. Marketing tadqiqotlarini o‘tkazishda statistik tahlilning beshta asosiy turi mavjud:

1. 
   O‘rtacha qiymat, moda, o‘rtacha kvadratik farq, o‘zga- ruvchanlik kengligi yoki amplitudasi kabi statistik o‘lchovlardan foydalanishga asoslangan tahlil.
   
2. 
   Natijalar butun o‘rganilayotgan aholiga umumlashtirish uchun statistik protseduralardan (masalan, gipotezalarni tek- shirish) foydalanishni o‘z ichiga olgan tahlil.
   
3. 
   Bir necha guruhlarni (ob’ektlarni) xulq-atvoridagi, bir xil ta’sirlarga reaksiya va boshqalardagi haqiqiy farq darajasini aniqlash uchun ishlatiladigan farqlarni tahlil qilish.
   

210

4. 
   0‘zgaruvchilarning tizimli aloqlarni, ularning yo‘nalishini, kuchini va boshqalarni aniqlashga qaratilgan aloqlarni tahlil qilish.
   
5. 
   Kelajakdagi o‘zgarishlarni bashorat qilish uchun foydala- niladigan tahlil, masalan, vaqt qatorlarni tahlil qilish orqali.
   

(❖ O‘z-o ‘zini tekshirish savollari)

1. 
   Marketing tadqiqoti nima?
   
2. 
   Marketing tadqiqotlarining odatiy turlarini aniqlang.
   
3. 
   Marketing tadqiqotlarining maqsad va vazifalari nimalar- dan iborat?
   
4. 
   Marketing tadqiqotlarini o‘tkazish bosqichlari va protse- duralari nimadan iborat?
   
5. 
   Marketing ma’lumotlari nima? Ularning qanday turlari, manbalari va yig‘ish usullari mavjud?
   
6. 
   Marketing tadqiqotlarida ma’lumotlarni tahlil qilish va ba­shorat qilish usullari aniqlang.
   

2. 
   Internetni oldinga siljish (promotion) strategiyasi
   

Internet-marketingda oldinga siljish - bu korxona va iste’molchilar o‘rtasidagi o‘zaro aloqaning turli usullari, mahsulot to‘g‘risida ma’lumot berish va ma’lum tovarlar va xizmatlarni sotib olish zarurligiga ishontirish.
Oldinga siljish va savdo-sotiqni rag‘batlantirish choralari kabi shaxsiy bo‘lmagan aloqalarni ham, shuningdek, savdo xodimlari tomonidan amalga oshiriladigan shaxsiy aloqalarni ham o‘z ichiga oladi. Aloqalar xabardor qilish va ishontirish bilan bir- galikda, ular imidj, maqom yaratish va to‘g‘ri tanlovni tasdiqlash orqali iste’molchi uchun marketing taklifining qiymatini to⁴g‘ridan-to⁴g‘ri oshirishi mumkin.
Internetda oldinga siljish ko‘plab maxsus kanallar va to­varlar, xizmatlarni targ‘ib qilish usullarini o‘z ichiga oladi, shu jumladan:

• 
  qidiruv tizimini optimallashtirish va qidiruv tizimini optimallashtirish (SEO);
  
• 
  kontent marketingi;
  
• 
  ijtimoiy axborot vositalarini orqalioldinga siljish (SMM);
  
• 
  qidiruv tizimining obro‘sini boshqarish (SERM);
  
• 
  matnli va ommaviy axborot vositalarida reklamasi (ban­ner);
  
• 
  e-mail elektron pochta xabarnomalari va boshqalar.
  

Internetni oldinga siljish strategiyasining asosiy maqsadi
ko‘rib chiqilayotgan biznes kesimida eng samarali kanallar va reklama usullarini tanlash, ularni kerakli maqsadlarga erishish uchun har tomonlama ishlashi va oraliq natijalar va yangi sha- roitlarni hisobga olgan holda doimiy ravishda kuzatib borishdir.
Qidiruv tizimini optimallashtirish va qidiruv tizimini oldinga siljish (SEO)