M. S. Tulayev

Xususiy kapital – barcha majburiyatlarni chegirib tashlangandan keyin 
korxonaning aktivlarini bir qismidir, ya’ni xususiy kapital – bu mulkdorning 
firmadagi egaligiga oid ulushidir. Bu qoldiq ulush sifatida ta’riflanadi, chunki 
firma aktivlaridan majburiyatlarni ayirgandan keyin qolgan summasini tashkil 
etadi. Xususiy kapital aksiyadorlik (kiritilgan) kapital va taqsimlanmagan foydani 
o‘z ichiga kiritadi. 

---

23 
Foyda va zararlar to‘g‘risidagi hisobotning to‘rt elementi 
Daromadlar – bu korxonaning asosiy faoliyat natijalari bo‘lgan aktivlarni 
kelib tushishi yoki ko‘payishi yoxud majburiyatlarni kamayishi shaklida vujudga 
keladigan, odatda tovarlarni sotilishi, ijara xizmatlari yoki korxona resurslarini 
foydalanish uchun berilishidan olinadigan ijara daromadlari, foizlar, mualliflik 
gonorarlari yoki dividendlar shaklidagi iqtisodiy resurslarni ko‘payishidir. 
Xarajatlar - bu aktivlarni sarflanishi yoki kamayishi yoxud majburiyatlarni 
ko‘payishi shaklida vujudga keladigan va pirovard natijasida xususiy kapitalni 
kamaytiradigan iqtisodiy resurslarni kamayishi, ammo aksiyador kapitalni 
ta’sischilari orasida taqsimlanishi bundan mustasnodir. 
Foyda - bu xo‘jalik subyektiga ta’sir etadigan asosiy va asosiy bo‘lmagan 
faoliyat, hodisalar va sharoitlar natijasida kapitalning ko‘payishi bo‘lib, xususiy 
kapitalga to‘lanadigan kapital bundan mustasnodir. 
Zararlar – bu asosiy faoliyat va barcha xo‘jalik muomalalari, hodisalar, 
sharoitlar natijasida xususiy kapitalning kamayishi bo‘lib, xarajatlar yoki xususiy 
kapitalning taqsimlanishi natijasidagi kamayish bundan mustasnodir. 
 
4. Auditning vatani – Angliya. “Kompaniyalar to‘g‘risidagi” qonun 
Audit shu kunga qadar uzoq tarixga egadir. Birinchi mustaqil auditorlar 
Yevropaning aksiyadorlik kompaniyalarida XIX-asrlaridayoq paydo bo‘lgan. 
«Audit» so‘zi turli tarjimalarda u "eshitadi" yoki "eshitmoqda" degan ma’noni 
anglatadi. 
Auditning paydo bo‘lishi kompaniyani bevosita boshqarish bilan 
shug‘ullanayotganlar (ma’muriyat, menedjerlar) va uning faoliyatiga mablag‘
qo‘yayotganlar (mulkdorlar, aksiyadorlar, investorlar) manfaatlarini ajralishi bilan 
bog‘liqdir. Ular faqatgina korxona boshqaruvi va unga qaram bo‘lgan buxgalterlar 
tomonidan taqdim etilayotgan ma’lumotlarni asos qilib olishlari mumkin emas edi 
va xohlashmasdi ham. Aksiyadorlar aldanmayotganliklariga, ma’muriyat 
tomonidan taqdim etilgan hisobot kompaniyaning haqiqatdagi moliyaviy holatini 
to‘liq eks etayotganligiga ishonch hosil qilishni istar edilar. Moliyaviy ma’lumotni 

---

24 
to‘g‘ri ekanligini tekshirish va moliyaviy hisobotni tasdiqlash uchun aksiyadorlarni 
fikri bo‘yicha ishonish mumkin bo‘lgan shaxslar taklif etilar edi. Auditorga 
nisbatan qo‘yiladigan asosiy talablar, uning so‘zsiz halolligi va mustaqilligidir. 
Buxgalteriya hisobining murakkablashganligi auditorlarning jiddiy malakaviy 
tayyorgarlikka ega bo‘lishligini taqozo etadi. 
O’rta asrlardan boshlab Yevropada hokimiyat shartnomalarini turli 
javobgarlar tomonidan tasdiqlab, qayd etish odat tusiga kirdi va shu yo‘sinda asta – 
sekin buxgalteriya hisobi va nazorat shakllana boshladi, XIV asrda ikki yoqlama 
yozish usuli paydo bo‘ldi va mulk yo‘nalishi ustidan nazorat kuchaydi. 
Ko‘plab mamlakatlar iqtisodida aksionerlik jamiyatlari paydo bo‘la boshladi. 
Albatta, bunday sharoit moliyaviy inqirozlarni ham chetlab o‘tmadi va investorlar 
manfaatlarini himoya qila oladigan buxgalteriya – eksperimentlariga talab oshdi. 
Angliya parlamenti variantni nazorat qilib turish uchun zarur qonunlar to‘plamini 
qabul qildi. Bularning hammasi auditorlar buxgalteriya hisobi va hisobotlarning 
haqqoniyligini nazorat qilishga qaratdi 
Natijada, 1862- yili Angliyada, 1867- yili Fransiyada, 1937- yili esa AQSh da 
majburiy audit to‘g‘risidagi qonun qabul qilingan. Hozirgi paytda bozor 
iqtisodiyoti 
rivojlangan 
mamlakatlarda 
o‘zining 
tashkiliy 
huquqiy 
infratuzilmalariga ega bo‘lgan audit institutlari faoliyat ko‘rsatmoqda.